बैंकिङ खबर/ बैंक आधुनिक वित्तीय प्रणालीको मेरुदण्ड हो। यो कुनै पनि देशको आर्थिक विकासका लागि अनिवार्य संस्था हो। बैंकले व्यक्तिगत, व्यापारिक र सरकारी तहमा वित्तीय सेवा प्रदान गर्दै आर्थिक गतिविधिलाई प्रवाह गर्छ । बैंक नभएको अवस्थामा आर्थिक कारोबार कठिन र असुरक्षित हुनसक्छ ।
बैंकिङ किन चलायमान हुन आवश्यक छ ?
बैंकिङ प्रणाली कुनै पनि देशको आर्थिक मेरुदण्ड हो। यदि बैंकिङ क्षेत्र चलायमान छैन भने समग्र अर्थतन्त्र नै प्रभावित हुन्छ। नेपालमा बैंकिङ क्षेत्र गतिशील हुन आवश्यक हुनुका मुख्य कारणहरू यस्ता छन्:
१. आर्थिक वृद्धि र विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने
बैंकहरू पूँजी परिचालनको प्रमुख स्रोत हुन्। उद्योग, व्यापार, कृषि, तथा पूर्वाधार विकासका लागि आवश्यक लगानी बैंकिङ प्रणालीबाट प्राप्त हुन्छ।
यदि बैंकहरूले उचित रूपमा कर्जा प्रवाह गर्न सकेनन् भने आर्थिक गतिविधि सुस्त हुन सक्छ।
साना तथा मझौला व्यवसायलाई सहयोग
बैंकिङ क्षेत्र चलायमान भएमा साना व्यवसायीहरूलाई कर्जा सजिलै उपलब्ध हुन्छ, जसले रोजगारी सिर्जना गर्छ।
स्टार्टअप तथा नवीनतम व्यवसायका लागि सहज ऋण प्रणाली भए मात्र उद्यमशीलता बढ्छ।
२. लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना गर्ने
स्थानीय र विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई आकर्षित गर्न
नेपालमा विदेशी लगानी भित्र्याउन बैंकिङ प्रणाली भरपर्दो र पारदर्शी हुन आवश्यक छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका बैंकिङ सुविधाहरू (जस्तैः डिजिटल बैंकिङ, अनलाइन भुक्तानी प्रणाली, आदि) उपलब्ध भए मात्र विदेशी लगानीकर्ताहरू आकर्षित हुन्छन्।
पूँजी बजारको विस्तार
बैंकिङ क्षेत्रले सेयर बजार, वाणिज्य व्यवसाय, तथा पूर्वाधार विकासमा सहयोग गर्छ।
बैंकहरूले ठूला परियोजनाहरूमा लगानी गरेमा आर्थिक गतिविधि बढ्छ।
३. वित्तीय समावेशीकरणको सुनिश्चितता
सबै नागरिकलाई बैंकिङ सेवामा समेट्न आवश्यक
ग्रामीण भेगका नागरिकहरू अझै पनि अनौपचारिक वित्तीय प्रणालीमा भर पर्न बाध्य छन्।
यदि बैंकिङ क्षेत्र चलायमान भए, गाउँ–गाउँमा बैंकिङ पहुँच पुग्छ र सबै नागरिकले वित्तीय सेवाको फाइदा लिन सक्छन्।
महिला तथा पिछडिएको वर्गको वित्तीय पहुँच वृद्धि
यदि बैंकहरूले विशेष कर्जा योजना ल्याए, भने महिला उद्यमशीलता र पिछडिएको वर्गको आर्थिक उन्नति सम्भव छ।
४. बेरोजगारी कम गर्न सहयोग गर्ने
बैंकहरूले लगानी गरेपछि नयाँ रोजगारी सिर्जना हुन्छ।
बैंकिङ प्रणाली गतिशील भएमा उद्योग, व्यापार, कृषि, तथा सेवा क्षेत्रमा नयाँ अवसरहरू सिर्जना हुन्छन्।
साना तथा मझौला उद्यमहरूलाई बैंकहरूले उचित वित्तीय सहयोग गरेमा लाखौं मानिसलाई रोजगारी दिन सक्छ।
५. मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्ने
ब्याजदर व्यवस्थापन मार्फत मूल्यवृद्धि नियन्त्रण
यदि बैंकिङ प्रणाली गतिशील छैन भने मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न गाह्रो हुन्छ।
बैंकहरूले मौद्रिक नीति अनुसार कर्जा प्रवाह, निक्षेप संकलन, र लगानी रणनीति अपनाएमा मूल्यवृद्धिलाई व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ।
६. प्रविधि र डिजिटल बैंकिङ प्रवर्द्धन गर्ने
डिजिटल बैंकिङले आर्थिक कारोबारलाई छरितो र पारदर्शी बनाउँछ।
नगदरहित अर्थतन्त्र निर्माण गर्न डिजिटल बैंकिङ आवश्यक छ।
बैंकिङ प्रणाली गतिशील भएमा त्तच् कोड, मोबाइल वालेट, तथा डिजिटल भुक्तानीको पहुँच बिस्तार हुन्छ।
साइबर सुरक्षामा सुधार
बैंकिङ प्रणाली चलायमान भएमा साइबर सुरक्षामा लगानी बढ्ने र ग्राहकको डाटा सुरक्षित हुने सम्भावना बढी हुन्छ।
७. वैदेशिक मुद्रा सञ्चितिमा सन्तुलन ल्याउने
हुण्डी तथा अवैधानिक वित्तीय कारोबारलाई रोक्ने
यदि बैंकिङ प्रणाली प्रभावकारी भएन भने हुण्डी तथा अनौपचारिक वित्तीय कारोबार बढ्छ, जसले देशको विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा असर पार्छ।
वैदेशिक मुद्रामा हुने कारोबारलाई बैंकिङ प्रणालीमार्फत पारदर्शी बनाउन सकियो भने आर्थिक स्थिरता आउँछ।
८. भ्रष्टाचार तथा वित्तीय अनियमितता कम गर्ने
यदि बैंकिङ प्रणाली मजबुत भएमा आर्थिक कारोबार पारदर्शी बन्छ।
डिजिटल बैंकिङ तथा अनलाइन ट्रान्जेक्सनमार्फत भ्रष्टाचार र मनी लन्डरिङ नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।
बैदेशिक लगानी, सरकारी अनुदान, तथा वित्तीय सहायता पारदर्शी बनाउन Blockchain प्रविधिको प्रयोग गर्न सकिन्छ।
नेपालमा बैंकिङ प्रणाली गतिशील हुन आवश्यक छ किनभनेः
- यसले आर्थिक वृद्धि र विकासमा टेवा पुर्याउँछ।
- लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना गर्छ।
- रोजगारी सिर्जना गर्न मद्दत गर्छ।
- ग्रामीण क्षेत्रको वित्तीय पहुँच वृद्धि गर्छ।
- मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ।
- भ्रष्टाचार तथा वित्तीय अनियमितता नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ।
नेपालको आर्थिक विकासका लागि बैंकिङ प्रणाली चलायमान बनाउनु अनिवार्य छ। यदि बैंकहरू लचिलो, पारदर्शी, र प्रविधिमैत्री भएमा मात्र अर्थतन्त्र द्रुत गतिमा अगाडि बढ्न सक्छ।
बैंकिङ क्षेत्रलाई चलायमान बनाउने तरिकाहरु
१. डिजिटल बैंकिङ प्रवर्द्धन
आजको समयमा बैंकिङ प्रणालीलाई डिजिटल बनाउनु अनिवार्य भइसकेको छ। नेपालमा अझै पनि नगदको प्रयोग व्यापक छ, जसले वित्तीय प्रणालीलाई असक्षम बनाउने खतरा राख्छ। डिजिटल बैंकिङ प्रवर्द्धन गर्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छः
क) मोबाइल बैंकिङ र इन्टरनेट बैंकिङ विस्तार
क्यूआर कोड भुक्तानीलाई ग्रामीण क्षेत्रसम्म पुर्याउने अहिले ठूला सहरमा मात्र लोकप्रिय भइसकेको त्तच् कोड भुक्तानी प्रणालीलाई साना व्यवसाय र गाउँसम्म विस्तार गर्नुपर्छ।
प्रत्येक बैंकले आफ्ना ग्राहकलाई डिजिटल भुक्तानी प्रयोग गर्न प्रोत्साहनस्वरूप छुट वा अन्य सुविधाहरू दिन सक्छ।
डिजिटल वित्तीय साक्षरतामा जोड दिने
धेरै व्यक्तिहरू डिजिटल बैंकिङका फाइदा र सुरक्षा बारे अनभिज्ञ छन्। त्यसैले बैंकहरूले वित्तीय साक्षरताका कार्यक्रमहरू चलाउनुपर्छ।
नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंकहरूसँग सहकार्य गरेर विद्यालय तथा कलेजस्तरमै डिजिटल वित्तीय शिक्षाको कार्यक्रम ल्याउन सक्छ।
ख) फिनटेक कम्पनीहरूसँग सहकार्य
बैंकिङ प्रणालीलाई अत्याधुनिक बनाउन फिनटेक कम्पनीहरूसँग सहकार्य गर्नुपर्छ। ब्लकचेन, कृत्रिम बुद्धिमत्ता –एआई), तथा बिग डेटा प्रविधिको प्रयोग गरेर बैंकिङ प्रणालीलाई थप सुरक्षित र छरितो बनाउन सकिन्छ ।
कागजी प्रक्रिया हटाएर स्मार्ट बैंकिङ self service banking मा केन्द्रित हुनु आवश्यक छ।
ग) साइबर सुरक्षा सुदृढीकरण
डिजिटल बैंकिङसँगै साइबर सुरक्षाको चुनौती पनि बढेको छ । ग्राहकहरूको डाटा सुरक्षित राख्न बैंकहरूले आधुनिक प्रविधि जस्तै multi–factor authentication -MFA, end–to–end encryption तथा fraud detection system लागू गर्नुपर्छ। नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंकिङ क्षेत्रका लागि स्पष्ट साइबर सुरक्षा मापदण्ड बनाउनुपर्छ।
२. ब्याजदर स्थिरता र वित्तीय पहुँच विस्तार
नेपालमा ब्याजदर अस्थिर भइरहन्छ, जसले बैंकिङ क्षेत्रलाई जोखिमयुक्त बनाउँछ। वित्तीय पहुँच बढाउन र ब्याजदरलाई सन्तुलित बनाउन निम्न उपायहरू आवश्यक छन्:
क) सन्तुलित ब्याजदर नीति लागू गर्ने
हाल ब्याजदर अत्यधिक अस्थिर भएकोले लगानीकर्ताहरू अन्योलमा छन्। यसलाई सन्तुलित बनाउन सरकार र नेपाल राष्ट्र बैंकले उचित नीतिहरू ल्याउनुपर्छ।
निक्षेप र कर्जाको ब्याजदरमा समुचित अन्तर spread rate कायम गर्नुपर्छ।
बैंकहरूले अस्वाभाविक रूपमा कर्जाको ब्याज बढाउने अभ्यास नियन्त्रण गर्न कडा नियमन आवश्यक छ।
ख) ग्रामीण वित्तीय पहुँच विस्तार
- बैंकिङ पहुँच नभएका गाउँहरूमा शाखा विस्तार गर्ने
- ग्रामीण भेगमा अझै पनि अनौपचारिक वित्तीय प्रणाली हावी छ। बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले गाउँगाउँमा सेवा दिन शाखारहित बैंकिङ branchless banking वा एटीएम कियोस्क जस्ता सुविधाहरू प्रदान गर्नुपर्छ।
- महिला, किसान, तथा साना व्यवसायीहरूका लागि सहुलियतपूर्ण कर्जा उपलब्ध गराउने
- बैंकहरूले विशेषगरी महिला उद्यमशीलता कर्जा, कृषि कर्जा, तथा स्टार्टअप कर्जा जस्ता योजनाहरू ल्याउनु आवश्यक छ।
- ब्याज अनुदानको सुविधा दिएर बैंकहरूलाई ग्रामीण क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ।
३. लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना
नेपालको बैंकिङ क्षेत्रलाई गतिशील बनाउन स्वदेशी तथा विदेशी लगानी आकर्षित गर्नुपर्छ। लगानीकर्ताहरूको विश्वास जित्नका लागि निम्न सुधारहरू आवश्यक छन्ः
क) स्टार्टअप तथा साना व्यवसायलाई सहुलियतपूर्ण कर्जा
- नेपालमा स्टार्टअप तथा साना व्यवसायीहरूले कर्जा पाउन गाह्रो भएको गुनासो गर्छन्।
- बैंकहरूले नवप्रवर्तनकारी स्टार्टअपहरूलाई जोखिम मूल्यांकन गरेर ऋण दिनुपर्नेछ।
- नेपाल राष्ट्र बैंकले स्टार्टअप लगानीका लागि विशेष नीतिगत सहुलियत दिनुपर्छ।
ख) प्रक्रियागत सरलता
- हाल बैंकबाट ऋण लिनका लागि धेरै झन्झटिलो प्रक्रिया पूरा गर्नुपर्छ।
- कर्जाको अनुमोदन प्रक्रिया छोट्याएर डिजिटल माध्यमबाट छिटो स्वीकृति दिने प्रणाली लागू गर्नुपर्छ।
- बैंकहरूले कर्जा लिने व्यक्तिहरूका लागि पारदर्शी जानकारी उपलब्ध गराउनुपर्छ।
ग) विदेशी लगानी आकर्षण
- विदेशी बैंकहरूसँग सहकार्य गरेर नेपालमा विदेशी मुद्रा भित्र्याउने व्यवस्था गर्नुपर्छ।
- अन्तर्राष्ट्रिय भुक्तानी प्रणाली (PayPal, Stripe, आदि) लाई नेपालमा सहज रूपमा सञ्चालन गर्न नीतिगत सुधार आवश्यक छ।
- विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई कर छुट तथा अन्य सहुलियत दिन सकिन्छ।
४. विश्वास बढाउने र बैंकिङ सुधार
क) ग्राहक सेवा सुधार
ग्राहकहरूसँग बैंकहरूले विश्वासको सम्बन्ध बनाउनु अत्यावश्यक छ।
हेल्पडेस्क सेवा सुधार, तेज बैंकिङ प्रक्रिया, तथा ग्राहक मैत्री एप्सहरू विकास गर्नुपर्छ।
बैंकहरूले ग्राहकहरूलाई ऋण तथा बचत योजनाबारे विस्तृत जानकारी दिनु आवश्यक छ।
ख) पारदर्शिता र अनुगमन
नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंकहरूको वित्तीय कारोबार पारदर्शी राख्न अनुगमनलाई सशक्त बनाउनु आवश्यक छ।
बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा हुने अनियमितताहरू रोक्न नीतिगत सुधार गर्नुपर्छ।
मनी लन्डरिङ तथा भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्न प्रविधि आधारित अनुगमन प्रणाली AI–based fraud detectionलागू गर्न सकिन्छ।
५. विदेशी लगानी आकर्षित गर्ने उपायहरू
क) विदेशी लगानीमैत्री बैंकिङ नीति
- विदेशी मुद्रा साट्न सजिलो बनाउने।
- विदेशी बैंकहरूसँग सहकार्य गरी विदेशी लगानी भित्र्याउने।
- विदेशी मुद्रा कारोबार सहज बनाउन नेपाल राष्ट्र बैंकले लचकदार नीति अपनाउनु आवश्यक छ।
ख) अन्तर्राष्ट्रिय भुक्तानी प्रणाली विस्तार
- नेपालमा PayPal, Stripe, आदि भित्र्याउने पहल गर्नुपर्छ।
- विदेशी मुद्रा कारोबारलाई कानुनी रूपमा स्पष्ट गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
- नेपालको बैंकिङ क्षेत्रलाई चलायमान बनाउन डिजिटल बैंकिङ विस्तार, वित्तीय पहुँच वृद्धि, ब्याजदर स्थिरता, लगानीमैत्री नीति, पारदर्शिता तथा विदेशी लगानी प्रवद्र्धन गर्न आवश्यक छ।
यदि यी सुधारहरू लागू गर्न सकियो भने नेपालको बैंकिङ क्षेत्र सशक्त, विश्वसनीय, र प्रविधिसँग समन्वय गरिएको बन्न सक्छ।
