बैंकिङ खबर/ प्रत्येक वर्षको दसैंमा बैंक, वित्तीय संस्था, पसल र बजारमा सुकिला नोट (नयाँ नोट) को माग ह्वात्तै बढ्ने गर्दछ । परम्परागत रूपमा दसैंमा टीका थाप्दा, दाजुभाइ–दिदीबहिनीलाई दक्षिणा दिने बेला चम्किला नयाँ नोटको भिन्नै महत्व रहँदै आएको छ । नयाँ नोट दक्षिणाको मात्र प्रतिक होइन, समृद्धि, चाडपर्वको खुसी र सम्मानको पनि प्रतिक मानिन्छ ।
तर पछिल्ला दुई वर्षको दसैंमा राष्ट्र बैंकले नयाँ नोट वितरण गर्न छोडेको छ भने त्यसको सट्टा सुकिला नोट वितरण गर्दै आएको छ । यस वर्षको दसैंमा पनि राष्ट्र बैंकले भदौ २९ देखि नै सुकिला नोट वितरण गर्दै आएको छ । तर सुकिला नोट सटहीमा भने सर्वसाधारणको खासै चासो नदेखिएको राष्ट्र बैंकले जनाएको छ ।
विगतका वर्षहरुमा राष्ट्र बैंकले दसैंका लागि भनेर नयाँ नोट छाप्ने गरेको थियो तर गत वर्षदेखि भने खर्च व्यवस्थापनको लागि भन्दै नयाँ नोट छापाइलाई बन्द गरिएको हो । यस वर्ष पाँच रुपैयाँ दरको नयाँ नोट भने वितरण हुँदै आएको राष्ट्र बैकले जनाएको छ ।
नयाँ नोटको सांस्कृतिक महत्व
नेपालमा दसैंमा दाजुभाइ–दिदीबहिनीलाई दक्षिणा दिने प्रचलन निकै पुरानो हो । पुरानो चिल्ला वा चल्तीमा रहेका नोटभन्दा पनि चम्किला नयाँ नोट दिने परम्परा बसेको छ । नयाँ नोटलाई सफा, पवित्र र सम्मानजनक मानिन्छ । नयाँ नोट दिँदा दुवै पक्षमा चाडको विशेष अनुभूति हुन्छ ।
दसैंमा बच्चा र युवा पुस्ता नयाँ नोटको पर्खाइमा रमाउने परम्परा अझै जीवित छ । यसरी हेर्दा सुकिला नोट केवल आर्थिक मूल्य होइन, सामाजिक–सांस्कृतिक महत्व बोकेको चलन हो ।
नेपालमा नोट छपाइको इतिहास
नेपालमा पहिलो पटक १९५९ सालतिर नेपाल राष्ट्र बैंक स्थापना भएलगत्तै आफ्नै नोट प्रचलनमा आएको थियो । सुरुमा भारतीय रिजर्भ बैंकमार्फत छापिएका नोटपछि नेपालले विदेशी मुद्रण कम्पनीहरुमार्फत आफ्नै डिजाइनका नोट छपाउन थाल्यो । १९९० दशकदेखि नेपालले बेलायत, जर्मनी, फ्रान्स र भारतका मुद्रण कम्पनीमार्फत नियमित रूपमा नयाँ नोट छपाउँदै आएको थियो । तर पछिल्ला वर्षमा यो क्रम अवरुद्ध भएको छ ।
नयाँ नोट छपाइ किन रोकियो ?
नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार नयाँ नोट छपाइ रोक्नुका मुख्य कारण यसप्रकार छन् :
उच्च लागत – नयाँ नोट छपाउन विदेशी कम्पनीलाई अर्डर गर्नुपर्छ, जसमा ठूलो परिमाणमा विदेशी मुद्रा खर्च हुन्छ ।
सुरक्षा चिन्ता – नयाँ नोटको सुरक्षा विशेषता (watermark, hologram, color shifting ink) थप महँगो पर्छ ।
प्रयोगमा रहेको नोट पर्याप्त हुनु – हाल बजारमा चल्तीमा रहेका नोटलाई नै परिष्कृत गरेर (सफा गरेर) पुनः वितरण गर्ने नीति लिइएको छ ।
नयाँ नोट छाप्दा बाहिरिन्छ वार्षिक साढे २ अर्ब
विगतका दसैंमा नयाँ नोट बजारमा पठाइए पनि जतनसँगै विज्ञताको कमीका कारण चाँडै झुत्रा हुने गरेका थिए । राष्ट्र बैंकका अनुसार हरेक वर्ष ४०–५० अर्ब बराबरका नोट प्रयोग अयोग्य बनेर नष्ट गर्नुपर्छ ।
यस्ता नोट पुनः छपाइ गर्नुपर्ने भएकाले वर्षेनी अर्बौं रुपैयाँ विदेश जान्छ । नोट छपाइका लागि हरेक वर्ष औसतमा करिब साढे २ अर्ब खर्च हुन्छ । नोट छपाइको लागि राष्ट्र बैंकले ग्लोबल टेन्डरमार्फत विदेशी कम्पनीहरूमार्फत नोट छपाउने गर्छ ।
कुन दरका नोट कति महंगा ?
नोट छपाइको लागत नोटको दरअनुसार फरक हुने गरेको छ ।
५०० दरको नोट : प्रति नोट ६ रुपैयाँ ६८ पैसा (सबैभन्दा बढी खर्चिलो)
१००० दरको नोट : प्रति नोट ३ रुपैयाँ ३७ पैसा
१०० दरको नोट : प्रति नोट २ रुपैयाँ ९९ पैसा
५० दरको नोट : प्रति नोट २ रुपैयाँ ६७ पैसा
२० दरको नोट : प्रति नोट १ रुपैयाँ ७३ पैसा
१० दरको नोट : प्रति नोट १ रुपैयाँ ४० पैसा
५ दरको नोट : प्रति नोट १ रुपैयाँ ६८ पैसा
५०० दरका नोटमा अतिरिक्त सुरक्षा विशेषता थपिएका कारण लागत बढी हुने राष्ट्र बैंकले जनाएको छ ।
नोट किन चाँडै झुत्रिन्छन् ?
नोटको आयु फरक–फरक हुन्छ । राष्ट्र बैंकका अनुसार ठूला नोट (५०० र १०००) को आयु करिब ४ वर्षसम्म हुन्छ भने साना दरका नोटको आयु दुईदेखि साढे दुई वर्ष मात्रै हुन्छ ।
मासु काटेको हातले कारोबार गर्ने, गाडीमा भाडा उठाउँदा खुम्च्याएर राख्ने, चाडपर्वमा पूजा गर्दा रङ वा पानीमा भिजाउने जस्ता कारणले नोट चाँडै झुत्रिन्छ ।
डिजिटल कारोबारको बढोत्तरी – मोबाइल बैंकिङ, क्यूआर कोड, डिजिटल वालेट (खल्ती, इ–सेवा, आइएमई पे) को प्रयोग बढ्दै जाँदा नगदको आवश्यकता पहिलेको भन्दा कम भएको छ ।
दसैंमा जनता र व्यापारीलाई परेको असर
नयाँ नोट नपाइदा दसैंमा विशेष गरी व्यापारी, बैंक कर्मचारी र साधारण उपभोक्तामा केही असुविधा भएको छ । बैंकमा भीडभाड कम – पहिले नयाँ नोट वितरण गर्दा बैंकमा लामो लाइन लाग्ने गर्दथ्यो । अहिले त्यो प्रचलन हराउँदै गएको छ ।
पसल र बजारमा सुकिला नोट नपाइने – व्यापारीहरुले ग्राहकलाई नयाँ नोट उपलब्ध गराउन सक्दैनन् ।
सामाजिक असन्तुष्टि – दाजुभाइलाई दक्षिणा दिने परम्परा कमजोर बन्दै गएको अनुभव धेरैले गरेका छन् ।
मनोवैज्ञानिक प्रभाव – पुराना, वा च्यातिएका नोट दिने संस्कार बढेको छ, जसले दसैंको प्रतिकात्मकतामा कमी ल्याएको छ ।
नेपाल मात्र होइन, धेरै मुलुकले नयाँ नोट छपाइलाई सीमित गरेका छन् ।
डिजिटल कारोबारको बढ्दो प्रभाव
पछिल्लो समय मोबाइल बैंकिङ, इन्टरनेट बैंकिङ, क्यूआर भुक्तानी, डिजिटल वालेटको प्रयोग तीव्र रूपमा बढेको छ । यसले नयाँ नोटको माग घटाएको छ । यसरी हेर्दा नयाँ नोट नपाइने खाँचोभन्दा पनि डिजिटल कारोबारले सहजता दिने अवस्था क्रमशः बढ्दै गएको छ ।
समाधानका विकल्प
१. सीमित मात्रामा नयाँ नोट छाप्ने – प्रत्येक वर्ष दसैं अघि सीमित परिमाणमा मात्र नयाँ नोट छपाएर वितरण गर्न सकिन्छ ।
२. डिजाइन परिवर्तन गर्ने – पुराना नोटलाई नै आकर्षक बनाउन, आधुनिक सुरक्षा विशेषता थपेर बजारमा ल्याउन सकिन्छ ।
३. डिजिटल दक्षिणा अभियान – मोबाइल वालेटमार्फत “डिजिटल दक्षिणा” दिने अभियान चलाउन सकिन्छ । यसले संस्कारलाई नयाँ रूप दिन सक्छ ।
४. जनचेतना कार्यक्रम – पुराना तर सफा नोटलाई पनि सम्मानपूर्वक दिने संस्कारलाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ ।
डिजिटल कारोबारले नयाँ अवसर र सहजता ल्याए पनि सुकिला नोटको सांस्कृतिक महत्त्वलाई बेवास्ता गर्न मिल्दैन । सम्भवतः भविष्यमा नेपालले डिजिटल अर्थतन्त्रलाई प्राथमिकतामा राख्दै सीमित मात्रामा नयाँ नोट छपाइलाई निरन्तरता दिनेछ ।
डिजिटल दक्षिणा अझै टाढा
पछिल्लो समय डिजिटल कारोबार बढ्दो भए पनि चाडपर्वमा भने डिजिटल दक्षिणा खासै प्रभावकारी देखिएको छैन । चाडपर्वमा डिजिटल दक्षिणा दिने संस्कृतिले अहिले पनि मन खिन्न बनाउँछ भन्ने सामाजिक र सांस्कृतिक समस्या छ । यो अभ्यास नयाँ पुस्तासँगै सहज हुनेछ ।
