विजयराज सिंह
नेपालको लघुवित्त क्षेत्रले विपन्नताको खाडल पुर्न र वित्तीय पहुँचबाट टाढा रहेका समुदायलाई आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउन प्रशंसनीय भूमिका निर्वाह गरेको छ। तर, विश्वव्यापी वित्तीय परिदृश्यको द्रुत परिवर्तन, प्रविधिको फड्को र ग्राहकहरूको विकसित आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्न नेपाली लघुवित्त क्षेत्रले अब परम्परागत शैलीलाई त्यागेर नविनता र उत्कृष्टताको शिखर चुम्नु अपरिहार्य छ।
यो अकाट्य सत्य हो कि विश्वका सर्वाधिक सफल लघुवित्त मोडेलहरूको गहिरो अध्ययन गरी त्यसको सारतत्वलाई नेपालको अद्वितीय सामाजिक-आर्थिक परिवेशमा समाहित गर्न अब एक पल पनि खेर फाल्नु राष्ट्रिय विकासको लागि प्रत्युत्पादक हुनेछ।
विश्वका उत्कृष्ट लघुवित्त मोडेलहरूले ग्राहकलाई बुझ्ने सूक्ष्म कलादेखि जोखिम न्यूनीकरणका लागि कृत्रिम बुद्धिमत्ताको प्रयोगसम्म, समुदायको सहभागितामा आधारित बचत परिचालनका रचनात्मक उपायदेखि लिएर नेतृत्व विकासका लागि विशिष्टीकृत प्रशिक्षण कार्यक्रमसम्म अनगिन्ती अनुकरणीय अभ्यासहरू स्थापित गरेका छन्। यी सफलताका कथाहरूको विस्तृत विश्लेषणले नेपाली लघुवित्त संस्थाहरूलाई आफ्नो सेवा प्रवाहलाई अझ प्रभावकारी, पारदर्शी, दिगो र ग्राहक-केन्द्रित बनाउन अमूल्य ज्ञान प्रदान गर्न सक्छ।
उदाहरणका लागि:
- बंगलादेशको ग्रामीण बैंक (Grameen Bank): सामूहिक जमानीको अवधारणालाई सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गरी गरिब महिलाहरूलाई वित्तीय पहुँच प्रदान गर्ने यो मोडेल विश्वभरि नै लघुवित्तको पर्याय बनेको छ। यसले सामाजिक पूँजीको महत्त्व र विपन्न समुदायको ऋण तिर्ने क्षमतालाई उजागर गरेको छ। नेपालमा पनि यसको केही सिद्धान्तलाई अनुकूलन गर्न सकिन्छ।
- केन्याको एम-पेसा : मोबाइल प्रविधिमा आधारित यो मोडेलले वित्तीय क्रान्ति ल्याएको छ। यसले परम्परागत बैंकिङ पूर्वाधार बिना नै लाखौं मानिसहरूलाई वित्तीय सेवामा पहुँच प्रदान गरेको छ। नेपालको भौगोलिक विकटतालाई ध्यानमा राख्दै यो प्रविधि उपयोगी हुन सक्छ।
- इन्डोनेसियाको बैंक रक्याट इन्डोनेसिया : यो सरकारी स्वामित्वको बैंकले कृषि क्षेत्रमा लक्षित लघुवित्त कार्यक्रम सञ्चालन गरी ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई सबल बनाएको छ। यसले व्यावसायिक दृष्टिकोण र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई सँगै लैजान सकिन्छ भन्ने उदाहरण प्रस्तुत गरेको छ। नेपालको कृषि प्रधान अर्थतन्त्रको लागि यो मोडेल प्रेरणादायी हुन सक्छ।
- बोलिभियाको बान्कोसोल : यो संस्थाले व्यक्तिगत ऋणमा आधारित सफल लघुवित्त मोडेल विकास गरेको छ, जसले सामूहिक जमानीको परम्परागत अवधारणालाई चुनौती दिएको छ। यसले ग्राहकको व्यक्तिगत क्रेडिटworthinessको मूल्याङ्कनको महत्त्वलाई दर्शाउँछ।
नेपालका लघुवित्त संस्थाहरूले अब नविनतालाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त बनाउनुपर्छ। केवल कर्जा वितरणमा सीमित नभई ग्राहकहरूको जीवनस्तरमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने विशिष्टीकृत वित्तीय उत्पादनहरू र सेवाहरू विकास गर्नुपर्छ। यसमा जलवायु अनुकूल वित्त, उद्यमशीलता विकासका लागि परामर्श, वित्तीय साक्षरता कार्यक्रम, स्वास्थ्य बीमा, शिक्षामा लगानी, स्वच्छ ऊर्जा वित्त र प्रविधिको उपयोगमार्फत वित्तीय पहुँच अभिवृद्धि जस्ता क्षेत्रहरू प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ।
वर्तमान डिजिटल युगमा प्रविधिको उच्चतम उपयोग अपरिहार्य छ। विश्वका दूरदर्शी लघुवित्त मोडेलहरूले वित्तीय समावेशीकरणको दायरा फराकिलो बनाउन, सञ्चालन लागत घटाउन र ग्राहक अनुभवलाई उत्कृष्ट बनाउन आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई), बिग डेटा एनालिटिक्स, ब्लकचेन, मोबाइल बैंकिङ र इन्टरनेट अफ थिङ्स (आईओटी) जस्ता नवीनतम प्रविधिहरूलाई रणनीतिक रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्। नेपालका लघुवित्त संस्थाहरूले पनि यी प्रविधिहरूको सम्भाव्यता पहिचान गरी आफ्नो कार्यप्रणालीमा क्रमिक रूपमा समावेश गर्नुपर्छ।
कुनै पनि प्रगतिशील संस्थाको पहिचान उसको वित्तीय क्षमतामा मात्र नभई सामाजिक उत्तरदायित्व र प्रभावमा पनि झल्किन्छ। विश्वका उदाहरणीय लघुवित्त मोडेलहरूले आफ्नो सामाजिक प्रभावलाई वैज्ञानिक विधिबाट मापन गर्छन् र दिगो विकासका लक्ष्यहरू (एसडीजी) हासिल गर्न सक्रिय योगदान पुर्याउँछन्। नेपालका लघुवित्त संस्थाहरूले पनि वातावरणीय, सामाजिक र सुशासन (ईएसजी) मापदण्डहरूलाई आफ्नो सञ्चालनको अभिन्न अंग बनाउनुपर्छ।
अन्त्यमा, ग्राहक नै लघुवित्तको आत्मा हो। विश्वका ग्राहककेन्द्रित लघुवित्त संस्थाहरूले ग्राहकको आवश्यकता र अपेक्षालाई पहिचान गरी तदनुसार सेवाहरू डिजाइन गर्छन्। उनीहरूले ग्राहकसँग दीर्घकालीन र विश्वासमा आधारित सम्बन्ध स्थापित गर्छन्। नेपालका लघुवित्त संस्थाहरूले पनि ग्राहकलाई सर्वोपरि राख्दै उनीहरूको वित्तीय साक्षरता अभिवृद्धि, गुनासो व्यवस्थापनका लागि सहज संयन्त्र र पारदर्शी सेवा प्रदान गर्नुपर्छ।
नेपालको लघुवित्त क्षेत्रले गरिबी निवारणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको भए तापनि, विश्वव्यापी उत्कृष्ट अभ्यासहरूलाई आत्मसात नगरी यो क्षेत्रले आफ्नो पूर्ण क्षमतालाई उजागर गर्न सक्दैन। नेपाल राष्ट्र बैंक, लघुवित्त संघ र सम्पूर्ण सरोकारवालाहरूले अब एकताबद्ध भई विश्वका सफल लघुवित्त मोडेलहरूको गहन अध्ययन गरी नेपालको विशिष्ट आवश्यकता अनुसार एक दूरदर्शी रणनीति तयार पार्नुपर्छ। यो रणनीतिक पहलकदमीले निश्चय नै नेपाली लघुवित्त क्षेत्रलाई नविनता र समावेशिताको पथमा डोर्याउनेछ र समृद्ध नेपालको राष्ट्रिय आकांक्षालाई साकार पार्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउनेछ।
