बैंकिङ खबर/ प्रत्येक वर्षको दशैं नजिकिँदै जाँदा बैंक, वित्तीय संस्था, पसल र बजारमा सुकिला वा नयाँ नोटको माग अत्यधिक बढ्ने गर्छ । परम्परागत रूपमा दशैंमा टीका थाप्दा, दाजुभाइ–दिदीबहिनीलाई दक्षिणा दिने चलन छ, र त्यसका लागि चम्किला नयाँ नोटको विशेष महत्व रहँदै आएको छ ।
नयाँ नोटलाई केवल आर्थिक मूल्यको माध्यम मात्र नभई सम्मान, खुसी र चाडपर्वको प्रतिकका रूपमा पनि लिइन्छ । बच्चादेखि युवा पुस्तासम्म नयाँ नोट पाउने उत्साहलाई दशैंको रमाइलोपनसँग जोडिएको मानिन्छ । तर पछिल्ला दुई वर्षयता नेपाल राष्ट्र बैंकले नयाँ नोट वितरण गर्न छाडेर सट्टामा सुकिला नोट उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।
यस वर्ष पनि राष्ट्र बैंकले भदौ २९ गतेदेखि सुकिला नोट वितरण थालेको छ । विगतमा दशैंका लागि विशेष गरी नयाँ नोट छपाइ गरेर वितरण गर्ने परम्परा भएपनि खर्च व्यवस्थापन र अन्य कारण देखाउँदै अहिले नयाँ नोट छपाइ रोकिएको हो । यद्यपि, यसपटक पाँच रुपैयाँ दरका केही नयाँ नोट भने वितरण भइरहेका छन् । राष्ट्र बैंकका अनुसार सर्वसाधारणले सुकिला नोट साट्नेमा खासै चासो देखाएका छैनन् ।
नेपालमा पहिलोपटक १९५९ सालमा राष्ट्र बैंक स्थापना भएपछि आफ्नै नोट प्रचलनमा आएको थियो । त्यसअघि भारतीय रिजर्भ बैंकमार्फत छापिएका नोट चल्तीमा थिए । बेलायत, जर्मनी, फ्रान्स र भारतका मुद्रण कम्पनीमार्फत नेपालले पछिल्ला दशकसम्म नियमित रूपमा नयाँ नोट छपाउँदै आएको थियो । तर अहिले यो प्रक्रिया रोकिएको छ ।
नयाँ नोट छपाइ रोक्नुका प्रमुख कारणमध्ये सबैभन्दा ठूलो हो लागत । विदेशी मुद्रण कम्पनीमार्फत नोट छपाउँदा ठूलो परिमाणमा विदेशी मुद्रा खर्च हुने गर्छ । त्यसमाथि आधुनिक सुरक्षा विशेषता—जस्तै वाटरमार्क, होलोग्राम, कलर सिफ्टिङ्ग इंक थप्दा लागत अझै बढ्छ । राष्ट्र बैंकका तथ्यांक अनुसार, ५०० दरको नोट छपाइमा प्रति नोट ६ रुपैयाँ ६८ पैसा खर्च हुन्छ, जुन सबैभन्दा बढी हो । १००० दरको नोटमा प्रति नोट ३ रुपैयाँ ३७ पैसा, १०० दरमा २ रुपैयाँ ९९ पैसा, ५० दरमा २ रुपैयाँ ६७ पैसा, २० दरमा १ रुपैयाँ ७३ पैसा, १० दरमा १ रुपैयाँ ४० पैसा र ५ दरमा १ रुपैयाँ ६८ पैसा खर्च हुने गरेको छ ।
यसरी हेर्दा हरेक वर्ष अर्बौं रुपैयाँ नोट छपाइमा खर्च भइरहेको छ । राष्ट्र बैंकका अनुसार हरेक वर्ष ४० देखि ५० अर्ब बराबरका नोट प्रयोग अयोग्य बनेर नष्ट गर्नुपर्छ । फेरि नयाँ नोट छपाउन परेकाले मात्र वार्षिक साढे २ अर्ब रुपैयाँजति खर्च हुने गरेको छ । यसले नेपालको विदेशी मुद्रा भण्डारमाथि समेत दबाब सिर्जना गर्ने गरेको छ ।
नोटको आयु दरअनुसार फरक हुन्छ । ठूलो दरका नोट (५०० र १०००) करिब चार वर्षसम्म टिक्छन् भने साना दरका नोट (५, १०, २०, ५०, १००) दुईदेखि साढे दुई वर्षमै झुत्रिने गरेका छन् । मासु काटेको हातले कारोबार गर्ने, गाडीमा भाडा संकलन गर्दा खुम्च्याएर राख्ने, पूजा गर्दा रंग वा पानीमा भिजाउने जस्ता कारणले नोट चाँडै बिग्रने गरेको छ ।
यस्तो अवस्थामा नयाँ नोट नपाउँदा दशैंमा केही असुविधा भएको छ । व्यापारीहरूले ग्राहकलाई नयाँ नोट उपलब्ध गराउन सक्दैनन्, बैंकमा पनि पहिलेको जस्तो भीडभाड देखिँदैन । सामाजिक रूपमा पनि दाजुभाइलाई दक्षिणा दिने पुरानो परम्परामा प्रभाव परेको छ । धेरैले यसलाई दशैंको प्रतीकात्मकतामा कमी आएको अनुभव गरेका छन् ।
यद्यपि, यो केवल नेपालमा मात्र भएको होइन । विश्वका धेरै मुलुकमा नयाँ नोट छपाइलाई सीमित गरिएको छ । यसको एक कारण डिजिटल कारोबारको तीव्र वृद्धि हो । पछिल्ला पाँच वर्षमा नेपालमै डिजिटल बैंकिङ सेवाको प्रयोग अभूतपूर्व रूपमा बढेको छ । मोबाइल बैंकिङ, क्युआर कोड, डिजिटल वालेट जस्ता प्रविधि सर्वसुलभ भएका छन् ।
नेपाल राष्ट्र बैंकको तथ्यांकअनुसार, आर्थिक वर्ष ०८१/८२ मा मोबाइल बैंकिङ कारोबार ४५.३४ प्रतिशतले बढेर ५० खर्ब १८ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी पुगेको छ । दुई वर्षअघि मात्र यो कारोबार २१ खर्बमा सीमित थियो। यस्तै, वालेट कारोबार ६७.२६ प्रतिशतले बढेर पाँच खर्ब ६ अर्ब रुपैयाँ नाघेको छ। क्युआर भुक्तानी त झनै ९१ प्रतिशतले बढेको छ । यो तथ्यांकले नेपाली जनताको नगद प्रयोग गर्ने बानीलाई डिजिटल माध्यमले क्रमशः विस्थापित गर्दै गएको देखाउँछ ।
वालेट र मोबाइल बैंकिङ प्रयोगकर्ताको संख्यामा पनि तीव्र वृद्धि भएको छ । ०८० सालमा करिब दुई करोड प्रयोगकर्ता रहेकामा अहिले तीन करोड नजिक पुगेको तथ्यांकले देखाउँछ । यसले नेपालमा डिजिटल अर्थतन्त्रको आधार फराकिलो बन्दै गएको छ भन्ने प्रमाणित गरेको छ ।
तर चाडपर्वजस्ता अवसरमा डिजिटल दक्षिणा दिने अभ्यास अझै जम्न सकेको छैन । धेरैलाई डिजिटल माध्यमले दक्षिणा दिनु चाडपर्वको भावनासँग मेल खाँदैन भन्ने लाग्छ । नयाँ पुस्तासँगै यो संस्कृतिले स्थान पाउने भए पनि अहिलेका लागि अझै टाढा छ ।
यस्तो परिस्थितिमा समाधानका रूपमा केही विकल्प देखिन्छ । पहिलो, प्रत्येक वर्ष दशैं अघि सीमित मात्रामा नयाँ नोट छपाइ गर्न सकिन्छ । यसले संस्कारलाई पनि जोगाउँछ र खर्च पनि नियन्त्रण हुन्छ । दोस्रो, पुराना नोटलाई सफा गरेर सुकिला बनाउने अभियानलाई अझ प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ । तेस्रो, डिजिटल दक्षिणाको संस्कृति विस्तार गर्न जनचेतनामूलक अभियान सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा डिजिटल कारोबारले नयाँ अवसर र सहजता ल्याएको छ । तर सुकिला वा नयाँ नोटको सांस्कृतिक महत्वलाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन । सम्भवतः भविष्यमा नेपालले डिजिटल अर्थतन्त्रलाई प्राथमिकतामा राख्दै सीमित मात्रामा नयाँ नोट छपाइलाई निरन्तरता दिनेछ । यसरी हेर्दा, नोटको भौतिक स्वरूपभन्दा बढी यसको प्रतीकात्मकता नेपाली समाजमा अझै बलियो छ भन्ने देखिन्छ ।
