बैंकिङ खबर/ संसारका थुप्रै शक्तिशाली बैंकहरू अत्यधिक जोखिमपूर्ण ऋण वितरणका कारण गम्भीर संकटमा फसेका छन्। ऋण तिर्ने क्षमताभन्दा बढी रकम ग्राहकलाई उपलब्ध गराउँदा ती बैंकहरूले ठूलो घाटा व्यहोर्नुपर्यो र अन्ततः केही बैंकहरू बन्द हुनुपरेको अन्तर्राष्ट्रिय तथ्याङ्कले देखाएको छ।
बैंकिङ क्षेत्रलाई सामान्यतया सुरक्षित, विश्वासिलो र व्यवस्थित आर्थिक संयन्त्रको रुपमा बुझिन्छ । नागरिकले आफ्नो कमाइ, बचत वा सम्पत्ति बैंकमा राख्दा त्यो सुरक्षित हुने विश्वास गर्छन् । तर इतिहासलाई हेर्दा बैंकिङ क्षेत्रमा ठूला बैंकिङ घोटाला भएको धेरै घटनाहरु रहेका छन् ।
यसले केवल व्यक्तिगत सम्पत्ति नोक्सानी मात्र होइन, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अर्थतन्त्रनै डगमगाइदिएको थियो । गत केही दशकयता संसारमा विभिन्न बैंकिङ घोटालाले लाखौं ग्राहक ठगिएका, अर्बौं डलर बराबरको आर्थिक क्षति पुगेका, सरकारहरूको बजेट संकटमा परेको र विश्वासको मूल आधारमै प्रश्न उठाएको तथ्य उजागर भएका छन् । यहाँ संसारका केही चर्चित बैंकिङ घोटालाका बारेमा विस्तृत चर्चा गरिएको छ ।
१.लेहमन ब्रदर्सको पतन
२००८ को विश्व आर्थिक संकटसँगै जोडिएको सबैभन्दा ठूलो बैंकिङ दुर्घटना थियो–लेहमन ब्रदर्स को पतन । १८५० मा स्थापना भएको यो अमेरिकी लगानी बैंक विश्वकै चौथो ठूलो लगानी बैंकको रूपमा परिचित थियो । तर २००७–०८ को सब–प्राइम मोर्गेज संकटका कारण यसको वित्तीय संरचना ढलेर जगतै हल्लाउने गरी डुब्यो ।
लेहमन ब्रदर्सले कमजोर आय भएका मानिसलाई घर किन्न सजिलै ऋण दिएको थियो । ती ऋण ‘सिक्युरिटी’ मा परिणत भई विश्व बजारमा बेचिन थाले । तर ऋण तिर्ने क्षमताभन्दा बढी कर्जा वितरण हुँदा ठूलो मात्रामा ‘डिफल्ट’ भयो । अन्ततः २००८ सेप्टेम्बरमा लेहमन ब्रदर्स दिवालिया भयो । यससँगै ६ सय अर्ब डलरभन्दा बढीको सम्पत्ति डुब्यो । यस पतनले विश्वव्यापी वित्तीय संकट ल्यायो । सयौं बैंक र वित्तीय संस्था संकटमा परे । यसलाई आज पनि बैंकिङ इतिहासकै ठूलो दुर्घटना मानिन्छ ।
२.एससीएल घोटाला
भारतको सबैभन्दा ठूलो बैंकिङ घोटालामध्ये एक हो हर्षद मेहता घोटाला । १९९२ मा भारतीय सेयर बजार हल्लाउने गरी मेहताले बैंकिङ प्रणालीको दुरुपयोग गरेर अर्बौं रुपैयाँ बराबरको कागजी कारोबार गरेका थिए ।
उनी विभिन्न बैंकका फर्जी रसिद र चालानीमार्फत सेयर बजारमा कृत्रिम माग सिर्जना गर्दै सेयर मूल्य बढाउँथे । यसरी कृत्रिम मूल्य बढेपछि आफ्ना लगानी बेचेर अकस्मात नाफा कमाउँथे । जब घोटालाको पर्दाफास भयो, सेयर बजार अचानक धराशायी भयो । लाखौं लगानीकर्ताले सम्पत्ति गुमाए । यो घटनाले भारतीय बैंकिङ नियमन प्रणालीमा ठूलो प्रश्न उठायो र सेबीलाई अझ कडा बनाउन बाध्य बनायो ।
३. बीसीसीआई घोटाला
बैंक अफ क्रेडिट एण्ड कमर्स इन्टरनेशनल इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो अन्तर्राष्ट्रिय बैंकिङ घोटालामध्ये एक हो । पाकिस्तानका आगा हसन अबेदीले १९७२ मा स्थापना गरेको यो बैंकले ७० भन्दा बढी देशमा शाखा विस्तार गरेको थियो ।
तर, १९९१ मा यो बैंक अवैध गतिविधि, मनी–लन्डरिङ, आतंकवादी वित्तपोषण र ठगीमा संलग्न भएको खुलासा भयो । अमेरिकी र बेलायती नियामक निकायको अनुसन्धानपछि करिब २० अर्ब डलर बराबरको ठगी भएको तथ्य बाहिर आयो । अन्ततः यो बैंक बन्द गरियो र लाखौं ग्राहक प्रभावित भए । यसलाई विश्वकै ‘डर्टी बैंक’भनेर समेत आलोचना गरियो ।
४.वेल्स फार्गो घोटाला
अमेरिकाको प्रतिष्ठित बैंक वेल्स फार्गो सन् २०१६ मा ठूलो घोटालामा फस्यो । बैंकका कर्मचारीहरूले ग्राहकको अनुमति बिना नै करिब २० लाख फर्जी खाता खोलेको तथ्य सार्वजनिक भयो । उच्च लक्ष्य पूरा गर्ने दबाबका कारण कर्मचारीहरूले यस्तो काम गरेका थिए ।
यसबाट ग्राहकको व्यक्तिगत विवरण दुरुपयोग भयो, ठगी भयो र बैंकको इमेजमा ठूलो धक्का लाग्यो । घटनापछि वेल्स फार्गोका तत्कालीन सीईओ जान स्टम्प्फले राजीनामा दिनुपर्यो । बैंकलाई अरबौं डलर जरिवाना तिर्न बाध्य बनाइयो ।
५.टोशिबा–ओलम्पस वित्तीय घोटाला
जापानका दुई प्रमुख कम्पनीहरू टोशिबा र ओलम्पस पनि बैंकिङ तथा वित्तीय घोटालामा मुछिएका थिए । विशेषगरी ओलम्पस कम्पनीले दशकौंसम्म घाटा लुकाउन आफ्ना वित्तीय विवरण फर्जी बनाएको तथ्य बाहिर आएको थियो ।
बैंकिङ संस्थाहरूसँग मिलेर घाटा लुकाउने, कागजी कारोबार गर्ने र लगानीकर्तालाई भ्रममा पार्ने काम गरिएको थियो । यो घटनाले जापानी अर्थतन्त्रमा ठूलो प्रश्न उठायो र लगानीकर्ताको विश्वास डगमगाइदियो ।
६.स्वीस बैंकमा अवैध सम्पत्ति प्रकरण
स्विट्जरल्यान्डका बैंकहरू विश्वमै गोपनीय खाताका लागि चर्चित छन् । तर यही गोपनीयता अनेक घोटालाको कारण पनि बनेको छ । अफ्रिका, एसिया र लाटिन अमेरिकाका ठूला–ठूला नेताहरू, व्यापारी तथा अपराधीहरूले स्वीस बैंकमा अवैध सम्पत्ति राख्ने गरेको तथ्य समय–समयमा सार्वजनिक भएको छ ।
२०१५ मा एचएसबीसी प्राइभेट बैंक स्विट्जरल्यान्डले हजारौं खातामा कर चोरी र मनी–लन्डरिङ गरेको आरोपमा ठूलो आलोचना खेप्नु प¥यो । यसलाई ‘स्वीस लिक्स’ भनेर चिनियो ।
७.लन्डन इण्टरबैंक अफर रेट हेरफेर प्रकरण
विश्वव्यापी ब्याजदर निर्धारणमा प्रयोग हुने ‘लन्डन इन्टरबैंक अफर्ड रेट’मा समेत हेरफेर भएको तथ्य २०१२ मा बाहिर आएको थियो । ब्रिटेनका ठूला बैंकहरू (बार्कलेज, डच बैंक, यूबीएस आदि) ले आफ्नो फाइदाका लागि दर कृत्रिम रूपमा घटबढ गर्ने गरेका थिए ।
यसले विश्वभरको ऋण, गहना, घर कर्जा र वित्तीय बजारमा प्रत्यक्ष असर पारेको थियो। यस प्रकरणपछि संलग्न बैंकहरूले अर्बौं डलर जरिवाना तिर्न बाध्य भए ।
८.निकोशिया बैंक घोटाला
सन् २०१३ मा साइप्रसका प्रमुख बैंकहरू बैंक अफ साइप्रस र लायकी बैंक ठूला वित्तीय संकटमा फसे । ग्रीसको ऋण संकटका कारण यी बैंकले ठूलो घाटा खेपे । बचतकर्ताहरूले आफ्नो निक्षेप पाउन नसक्ने अवस्था आयो । अन्ततः सरकार र युरोपेली संघले‘बेल–आउट’गरेर बैंकलाई जोगाए । तर नागरिकको ठूलो धनराशी कटौती भयो ।
९.एस बैंक घोटाला
भारतकै अर्को ठूलो बैंकिङ घोटाला एस बैंक संकट हो । यस बैंकले अतिजोखिमपूर्ण ऋण वितरण गरेको, आन्तरिक भ्रष्टाचार र नियमनको कमीका कारण ठूलो घाटा व्यहोर्नुपर्यो ।
२०२० मा भारतीय रिजर्भ बैंकले यसलाई नियन्त्रणमा लिनुपर्यो । हजारौं निक्षेपकर्ताले त्रास अनुभव गरे । यस घटनाले पुनः भारतीय बैंकिङ नियमन प्रणालीमा प्रश्न उठायो ।
१०. पछिल्ला डिजिटल घोटाला र क्रिप्टो संकट
हालसालै परम्परागत बैंक मात्र नभइ डिजिटल बैंकिङ र क्रिप्टोकरेन्सीसम्बन्धी घोटालाहरू पनि बढेका छन् । क्रिप्टो एक्सचेन्ज पतन (२०२२) लाई पनि बैंकिङ संकटसँग तुलना गरिन्छ ।
स्यान बैंकम्यान-फ्रिडद्वारा सञ्चालित यस कम्पनीले अर्बौं डलर लगानीकर्ताको धन दुरुपयोग गरेको तथ्य सार्वजनिक भयो । यसबाट विश्वभरका लगानीकर्ता प्रभावित भए ।
यी सबै प्रतिनिधि घटनाले बैंकिङ क्षेत्रमा पारदर्शिता र नियमनको अभावले ठूला संकट निम्त्याउँछ । ग्राहकको विश्वास नै बैंकिङको आधार हो । तर जब बैंकहरू नाफा मात्रै पछ्याउँछन् र नियामक निकाय सुस्त हुन्छन्, त्यतिबेला ठूला घोटालाहरू जन्मिन्छन् ।
संसारका ठूला बैंकिङ घोटालाले केवल वित्तीय क्षेत्रमा मात्र नभइ सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा समेत गहिरो असर पारेका छन् । यस्ता घटनाबाट देशको आर्थिक स्थिरता डगमगाउने मात्र होइन, आम नागरिकको विश्वास नै हराउने खतरा रहन्छ । त्यसैले विश्वका सबै देशहरू आज नियमन, पारदर्शिता र सुशासनलाई सुदृढ बनाउनतिर केन्द्रित भएका छन् ।
