बैंकिङ खबर/ पछिल्लो समय विभिन्न कारण बैंकवित्तहरुप्रति हेर्ने आम नागरिककको दृष्टिकोणमा परिवर्तन आएको छ । सामाजिक सञ्जाल होस् वा उश्रृंखल व्यक्तिहरुका कारण बैंक तथा वित्तीय संस्थाप्रतिको हेराइ बुझाइमा नकारात्मक सन्देश जान थालेको हो ।
पछिल्लो ३ वर्षका घटनाक्रम हेर्ने हो भने पनि नेपालका बैंकवित्तहरुप्रति विभिन्न बहानामा अनर्गल प्रचारहरु हुन थालेका छन् । बैंक डुब्ने हल्लादेखि बैंक र बैंकका कर्मचारीमाथि कुटपिटका घटनाहरुसम्म भएका छन् । बैंक लुट्ने र बम पड्काउने धम्कीदेखि कालोमोसो दल्ने, अपहरण गर्ने र शाखामा तोडफोड गर्ने भौतिक कारबाहीसम्म भएको देखिन्छ ।
केही व्यक्ति तथा समूहले आफ्नो निहीत स्वार्थपूर्ति गर्ने उद्देश्यले बैंक तथा वित्तीय संस्थाविरुद्ध अनर्गल प्रचार गर्ने गरेका छन् । ती संस्थाहरुका कार्यालय तोडफोड गर्ने, कर्मचारीहरुलाई तर्साउने तथा धम्क्याउने, काममा अवरोध पु¥याउने जस्ता अराजक क्रियाकलाप हुँदै आएको छ । सामाजिक सञ्जालमार्फत बैंकिङ क्षेत्रलाई लक्षित गर्दै विभिन्न समयमा भ्रामक सूचना फैलाइएको छ ।
आखिर बैंक कसका लागि ?
वित्तीय संस्थाहरू, जसमध्ये बैंक पनि एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो, आर्थिक क्रियाकलाप र वित्तीय प्रणालीको मूल आधार हुन् । बैंक र अन्य वित्तीय संस्थाहरूको आवश्यकता समाज र अर्थतन्त्रको सुचारु र द्रुत वृद्धिका लागि अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ ।
धनको व्यवस्थापन र सुरक्षा
धनको भण्डारण
बैंकले व्यक्तिगत र संस्थागत ग्राहकहरूको पैसा सुरक्षित राख्न मद्दत गर्दछ। यसले नगद चोरी, हराउने वा नष्ट हुने जोखिमलाई घटाउँछ। मानिसहरूलाई आफ्नो धन सुरक्षित राख्नका लागि बैंक एक विश्वासपात्र संस्था बन्ने गर्दछ।
इलेक्ट्रोनिक ट्रान्जेक्शनको सुविधा
बैंकहरूले अनलाइन बैंकिङ, मोबाइल बैंकिङ, र अन्य डिजिटल सुविधाहरूको माध्यमबाट पैसा पठाउन र प्राप्त गर्न सहजता प्रदान गर्दछन्।
ऋण र लोन उपलब्धता
विकास र लगानी
बैंकहरूले व्यक्तिहरू र व्यवसायलाई विभिन्न प्रकारका ऋण (जस्तै व्यक्तिगत, गृह, शिक्षा, व्यवसाय) प्रदान गरेर आर्थिक वृद्धिमा मद्दत गर्छ। ऋणको माध्यमबाट व्यक्तिहरू र व्यवसायहरू आफ्नो आवश्यकता अनुसार पूंजी जुटाउन सक्छन्।
वृद्धि र विकासमा सहयोग
बैंकहरूले दीर्घकालीन ऋण र क्रेडिटको माध्यमबाट समाजको भौतिक र सामाजिक संरचनामा वृद्धि पुर्याउँछन्। जस्तै, घर बनाउन, शिक्षा प्राप्त गर्न, स्वास्थ्य सेवा आदि क्षेत्रमा पूंजीको आवश्यकता पूर्ति हुन्छ।
निक्षेप र ब्याजको व्यवस्था
बचत र बैंकहरूले व्यक्तिहरूलाई बचत खाता खोल्न र विभिन्न वित्तीय योजनाहरू (जस्तै म्यूचुअल फंड, बन्ड) मा निवेश गर्नको अवसर दिन्छ। यसले व्यक्तिको भविष्यको लागि वित्तीय सुरक्षा सृजना गर्दछ।
ब्याजको कमाई
बैंकहरूले बचत खातामा ब्याज प्रदान गर्ने गर्छ, जसले ग्राहकलाई थोरै रकम भए पनि आफ्नो धन बढाउन मद्दत पुर्याउँछ।
आर्थिक स्थिरता र प्रणालीको विकास
मुद्राप्रसार र विनिमय
बैंकहरूले अर्थतन्त्रमा मुद्रा आपूर्ति र विनिमयको प्रवाहमा मद्दत गर्छन्। यसले सम्पूर्ण अर्थतन्त्रलाई स्थिर राख्नका लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
आर्थिक नीति कार्यान्वयन
बैंकहरूलाई मनी सप्लाई र ब्याज दरहरूमा नियन्त्रण राख्नका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले केन्द्रीय बैंकलाई राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको नीति कार्यान्वयनमा सहयोग पुर्याउँछ।
वित्तीय समावेशन र सामाजिक विकास
सस्तो वित्तीय सेवाः बैंकले सबै वर्गका व्यक्तिहरूलाई वित्तीय सेवाहरू प्रदान गर्दछ, जसमा निम्न आय भएका व्यक्तिहरूलाई सस्तो ऋण र बचत योजनाहरू उपलब्ध गराउँछ। यसले वित्तीय समावेशनमा सहयोग पुर्याउँछ।
नयाँ अवसरहरूको सिर्जनाः बैंकहरूले व्यवसायिक ऋण र पूँजीको प्रवाहसँगै नयाँ अवसरहरूको सिर्जना गर्दछन्, जसले रोजगार र सामाजिक समृद्धि ल्याउँछ।
सम्पूर्ण अर्थतन्त्रको प्रवाह र विकास
बैंकहरूले व्यवसायलाई ऋण र पूँजी उपलब्ध गराएर नयाँ उत्पादन र सेवाहरूको विकासमा मद्दत गर्छ। यसले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा वृद्धि ल्याउँछ।
नयाँ व्यवसाय र उद्योगहरूको शुरुवातः बैंकहरूले नयाँ उद्योग, व्यवसाय, र प्रोजेक्टहरूको फाइनान्सिङ गर्नका लागि पूंजी प्रदान गरेर सामूहिक आर्थिक वृद्धि सम्भव बनाउँछन्।
क्रेडिट र डेबिट कार्डको सेवा
बैंकहरूले क्रेडिट र डेबिट कार्ड जारी गरेर संसारभरि सजिलै वित्तीय कारोबार गर्नका लागि मार्गदर्शन गर्छन्। यसले ग्राहकलाई रोजगारी, बजार, र विभिन्न सेवाहरूको प्रयोग गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
ट्रान्जेक्शन र मुद्रा विनिमय
बैंकहरू अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय ट्रान्जेक्शन र मुद्रा विनिमयका लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन्। यसले व्यापार र लगानीको विश्वव्यापी स्तरमा वृद्धि गर्नका लागि मार्ग प्रशस्त गर्दछ।
अन्य वित्तीय सेवाहरू
विमा, पेशन योजना र रिटायरमेन्ट योजनाः बैंकहरूले व्यक्तिहरूलाई बीमा र पेंशन योजना जस्ता अन्य वित्तीय सेवाहरू पनि उपलब्ध गराउँछन्। यसले जीवनभरको सुरक्षा र भविष्यको लागि योजना बनाउन मद्दत गर्छ ।
बैंक र अन्य वित्तीय संस्थाहरूको आवश्यकता यति महत्त्वपूर्ण छ कि तिनीहरू समाजको विकास, आर्थिक स्थिरता र व्यक्तिगत समृद्धिमा योगदान पुर्याउँछन्। बैंकहरूले वित्तीय व्यवस्थापन, ऋण, ब्याज कमाई, र विभिन्न प्रकारका आर्थिक सेवाहरू प्रदान गरेर समग्र अर्थतन्त्रको वृद्धि र संरचना बनाई राख्छ। यिनका बिना, आधुनिक समाज र अर्थतन्त्रको विकास र प्रवाह असम्भव जस्तै बन्ने छ ।
एक आर्थिक सहयात्री
बैंकलाई एक आर्थिक सहयात्रीको रूपमा लिन सकिन्छ । उचित वित्तीय ज्ञान र सही दृष्टिकोणले दीर्घकालीन फाइदा लिन सकिन्छ । बैंकहरूप्रति नकारात्मक धारणा विकसित हुनुका पछाडि विभिन्न कारणहरू छन्। यी धारणा के–के कारणले बन्दै जान्छन् र त्यसले समाजमा कस्तो प्रभाव पार्न सक्छ भन्ने विषय विस्तृत रूपमा तल छलफल गरिन्छ।
ब्याजदर र शुल्क
धेरैजसो बैंकहरूले उच्च ब्याजदर लिने वा अनावश्यक शुल्कको नाममा रकम कटौती गर्ने गर्छन्। ग्राहकलाई सूचना बिना विभिन्न प्रकारका शुल्क लिने प्रवृत्तिले असन्तुष्टि पैदा गर्छ।
ग्राहकमैत्री सेवाको अभाव
कतिपय बैंकहरूमा सेवा ढिलो हुने, असभ्य व्यवहार गर्ने, र ग्राहकको समस्या समाधान गर्न नसक्ने अवस्था हुन्छ। यसले ग्राहकहरूलाई नकारात्मक अनुभव दिन्छ।
पारदर्शिताको अभाव
बैंकहरूमा पारदर्शिता नहुँदा ग्राहकले आफ्नो खाता सम्बन्धी सही जानकारी प्राप्त गर्न कठिनाइ महसुस गर्छन्। लोन सम्बन्धी लुकेका नियम वा शर्तहरू पछि आएर समस्याको रूपमा देखा पर्छन्।
धेरै कडाइका शर्तहरू
साना व्यवसायी वा गरिब वर्गले बैंकबाट कर्जा लिन खोज्दा कडाइका कारणले सजिलै कर्जा पाउँदैनन्। आर्थिक रूपमा कमजोर व्यक्तिहरूलाई सहायता नगर्ने बैंकहरूलाई जनताले नकारात्मक रूपमा हेर्ने गर्छन्।
कम पहुँच
ग्रामीण क्षेत्र वा विकट ठाउँमा बैंकको शाखा नहुनु वा सेवा अनलाइन उपलब्ध नहुनु पनि समस्या हो। बैंकको पहुँच नहुँदा मानिसहरूलाई बैंकिङ सेवा उपयोग गर्न असहज हुन्छ।
ठूलो जोखिमका घटना
बैंकहरूमा ठूला घोटाला वा कर्जा नतिर्ने प्रकरणहरू बाहिर आउँदा ग्राहकहरूले आफ्नो रकम सुरक्षाको चिन्ता गर्छन्। यस्तो घटनाले जनविश्वासमा गिरावट ल्याउँछ।
समाजमा यसको प्रभाव
मानिसहरू बैंकहरूमा बचत गर्न डराउन थाल्छन्। बैंकहरूको उपभोग घट्दा कर्जा व्यवस्थापन र आर्थिक प्रवाहमा समस्या आउँछ। अविश्वासले गर्दा वैकल्पिक वित्तीय माध्यमहरू (अनौपचारिक कर्जा बजार, सहकारीहरू) तर्फ निर्भरता बढ्छ। नकारात्मक धारणा हटाउन के गर्न सकिन्छ?
१. ग्राहक शिक्षा
बैंकले आफ्ना सेवाबारे स्पष्ट जानकारी दिनुपर्छ र वित्तीय साक्षरता कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ।
२. पारदर्शी बैंकिङ
शुल्क र नियम पारदर्शी बनाउने र सेवाहरू ग्राहकमैत्री बनाउने।
३. ग्राहक सेवा सुधार
प्रभावकारी सेवा प्रदान गर्न आधुनिक प्रविधि र उचित तालिम प्रदान गर्ने।
४. समस्याहरूको समाधान
ग्राहकको गुनासो वा असन्तुष्टिलाई सुन्ने र छिटो समाधान दिने। यसरी, बैंकहरूप्रतिको नकारात्मक धारणा हटाउन बैंक र ग्राहक दुवैले सकारात्मक कदम चाल्नुपर्छ।
बैंकहरूप्रति भ्रामक सूचना रोक्न वित्तीय साक्षरता बढाऔं
नेपालमा पछिल्लो समय बैंकिङ क्षेत्रलाई लक्षित गरी विभिन्न भ्रामक सूचना फैलिने क्रम बढ्दै गएको छ। बैंकहरूको ब्याजदर, कर्जा नीति, निक्षेप सुरक्षा, बैंक दिवालिया हुने अफवाहजस्ता विषयमा गलत जानकारी दिइएर आम जनतालाई त्रसित बनाउने प्रयास भइरहेका छन्। यस्तो अवस्थामा वित्तीय साक्षरता (Financial Literacy) ले बैंकहरूप्रति फैलिने गलत सूचना रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
वित्तीय साक्षरता के हो ?
वित्तीय साक्षरता भनेको व्यक्तिले वित्तीय व्यवस्थापन, बचत, लगानी, कर्जाको उचित उपयोग, ब्याजदर, मुद्रास्फीति, बैंकिङ प्रणाली आदिबारे ज्ञान प्राप्त गर्ने प्रक्रिया हो। जब ग्राहकहरू वित्तीय साक्षर बन्छन्, तब उनीहरू अफवाहको प्रभावमा परेर त्रसित नबनी सही निर्णय गर्न सक्षम हुन्छन्।
बैंकहरूप्रति फैलिने भ्रामक सूचनाको प्रभाव
आतङ्क र अविश्वास: बैंक डुब्ने, निक्षेप सुरक्षित नभएको, बैंकहरूले अत्यधिक नाफा मात्रै खोजेको भन्ने जस्ता अफवाहले आम नागरिकलाई त्रसित बनाउँछ।
अर्थतन्त्रमा असर: बैंकप्रति अविश्वास बढेमा निक्षेप झिक्ने (bank run) समस्या आउन सक्छ, जसले आर्थिक स्थायित्वलाई खतरामा पार्छ।
गलत निर्णय लिने सम्भावना: गलत सूचनाका कारण ग्राहकहरूले बैंकिङ प्रणालीप्रति शंका गर्न थाल्छन् र वित्तीय योजनामा त्रुटिपूर्ण निर्णय लिन्छन्।
वित्तीय साक्षरताले भ्रामक सूचना कसरी रोक्न सक्छ ?
सही सूचना पहिचान गर्ने क्षमता बढाउँछ
ग्राहकहरूले बैंकिङ नीति, नियम तथा प्रक्रियाबारे सही ज्ञान पाएपछि अफवाहमा नफस्ने सम्भावना बढी हुन्छ।
वित्तीय साक्षर व्यक्तिहरूले भ्रामक सूचना र सत्य जानकारीबीच अन्तर छुट्याउन सक्छन्।
अफवाहलाई खण्डन गर्न सक्षम बनाउँछ
जब व्यक्तिहरू वित्तीय रूपमा सचेत हुन्छन्, उनीहरू आफैंले पनि गलत जानकारीलाई खण्डन गर्न सक्छन्।
सामाजिक सञ्जालमा भाइरल हुने नकारात्मक प्रचारको सामना गर्न सकिन्छ।
बैंकप्रति विश्वास बढाउँछ
वित्तीय साक्षरता कार्यक्रमले बैंकिङ प्रणाली पारदर्शी छ भन्ने प्रमाणित गर्न मद्दत गर्छ।
बैंकिङ प्रणालीबारे ज्ञान भएपछि आम नागरिकले बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई भरोसा गर्न थाल्छन्।
अनावश्यक वित्तीय तनाव कम गर्छ
भ्रामक सूचनाका कारण हुने अनावश्यक मानसिक तनाव हटाएर सही आर्थिक योजना बनाउन सहयोग गर्छ।
ग्राहकहरूले सही ढंगले कर्जा व्यवस्थापन, ब्याजदर विश्लेषण, निक्षेप सुरक्षा आदिबारे बुझ्न सक्ने भएकाले वित्तीय समस्यामा नपर्ने सम्भावना बढ्छ।
वित्तीय साक्षरता बढाउन बैंकहरूले के गर्न सक्छन्?
ग्राहक लक्षित कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने
बैंकहरूले गाउँ-गाउँमा गएर वित्तीय साक्षरतासम्बन्धी सेमिनार तथा कार्यशाला आयोजना गर्न सक्छन्।
डिजिटल प्लेटफर्ममा वित्तीय साक्षरता सम्बन्धी जानकारी दिने अभियान सञ्चालन गर्न सकिन्छ।
विद्यालय र कलेजस्तरबाट नै वित्तीय शिक्षालाई जोड दिने
विद्यार्थीहरूलाई बैंकिङ प्रणाली, बचत तथा लगानीबारे प्रारम्भिक तहदेखि नै जानकारी दिन आवश्यक छ।
विभिन्न वित्तीय संस्थाले स्कूल, कलेज र विश्वविद्यालयहरूसँग सहकार्य गरी वित्तीय साक्षरताका कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्छन्।
वित्तीय साक्षरतासम्बन्धी सूचना प्रवाह बढाउने
बैंकहरूले आफ्ना वेबसाइट, मोबाइल एप, सामाजिक सञ्जाल तथा अन्य डिजिटल प्लेटफर्ममार्फत सही सूचना प्रवाह गर्नुपर्छ।
ग्राहकलाई बैंकिङ प्रणालीका फाइदाबारे जानकारी दिन नियमित सामग्री उत्पादन गर्नुपर्छ।
मिडिया तथा स्थानीय समुदायसँग सहकार्य गर्ने
टेलिभिजन, रेडियो, पत्रपत्रिका तथा अनलाइन मिडियामार्फत सही वित्तीय जानकारी प्रवाह गर्नुपर्छ। स्थानीय तह तथा उपभोक्ता समितिहरूसँग मिलेर वित्तीय शिक्षालाई व्यापक बनाउन सकिन्छ।
भ्रामक सूचनाले बैंकिङ क्षेत्र मात्र होइन, समग्र आर्थिक स्थायित्वमा नै असर गर्न सक्छ। यस्तो अवस्थामा वित्तीय साक्षरता नै भ्रामक सूचना रोक्ने मुख्य उपाय हो।
बैंक तथा वित्तीय संस्थाले सही सूचना प्रवाह गर्न, ग्राहकहरूलाई वित्तीय रूपमा सचेत बनाउने कार्यक्रम ल्याउन, तथा नीति निर्मातासँग सहकार्य गरेर वित्तीय साक्षरतालाई प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक छ।
