ठाकुर प्रसाद पोखरेल
आधुनिक अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड मानिने वित्तीय प्रणाली दुई प्रमुख आधारमा टेकेको हुन्छ – बैंकिंग प्रणाली र पूँजी बजार (सेयर बजार)।
यी दुई संयन्त्रले मात्र नभई परस्पर जोडिएको प्रणालीले देशको आर्थिक वृद्धिमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याउँछ। नेपालको सन्दर्भमा पनि पछिल्लो दशकमा बैंक तथा वित्तीय संस्था (बाफिया) र सेयर बजारको विकासले अर्थतन्त्रमा नयाँ आशा जगाएको छ।
बैंक वित्तीय संस्था हो जसले सर्वसाधारण वा संस्थाबाट निक्षेप संकलन गरेर त्यो रकम ऋण, लगानी र अन्य वित्तीय गतिविधिमा प्रयोग गर्छ। नेपालमा विभिन्न वाणिज्य बैंकहरू, विकास बैंकहरू र बित्त कम्पनी गरी तीन तहको बैंकिङ प्रणाली छ।
सेयर बजार भनेको त्यस्तो प्लेटफर्म हो जहाँ कम्पनीहरूले आफ्नो पूँजी बढाउन सेयर (अंश) बिक्री गर्छन् र लगानीकर्ताहरूले ती सेयर खरिद गरेर कम्पनीमा स्वामित्व लिन्छन्। नेपालमा नेपाल स्टक एक्सचेन्ज मुख्य सेयर बजार हो। लगानीकर्ताहरूको सहभागिता र कम्पनीहरूको सूचिकरणले पूँजी बजार विस्तार हुँदै गएको छ।
बैंक र सेयर बजारको सम्बन्ध
बैंक र सेयर बजारबीचको सम्बन्ध परस्पर पूरक र अन्तरनिर्भर छ। यी दुबै वित्तीय प्रणाली एक आपसमा जोडिएका छन्, जसले अर्थतन्त्रलाई सन्तुलित ढंगले अघि बढाउन मद्दत गर्छ।
पूँजी प्रवाहमा सहयोग
बैंकले ऋणमार्फत पूँजी प्रदान गर्छ भने सेयर बजारले इक्विटीमार्फत पूँजी जुटाउँछ। यी दुवै संयन्त्रले उद्यम, उद्योग, निर्माण, सेवा र कृषि क्षेत्रमा पूँजी लगानीको माध्यम बन्ने भएकाले एकअर्काको पूरक मानिन्छन्।
बैंकहरू आफैं सेयर बजारका लगानीकर्ता
नेपालका धेरै बैंकहरू स्वयं सेयर बजारमा लगानीकर्ता छन्। बैंकहरूले विभिन्न कम्पनीहरूमा लगानी गरेर शेयर खरिद गर्छन् जसले उनीहरूलाई पूँजी वृद्धि र मुनाफा प्राप्तिमा सहयोग पुर्याउँछ।
कम्पनीहरूको सेयर सूचिकरण र बैंक ऋण
कुनै कम्पनीले सेयर बजारमा प्रवेश गर्दा अर्थात् आईपीओ जारी गर्दा, त्यसको वित्तीय स्थिति राम्रो हुनु आवश्यक हुन्छ। बैंकले त्यस कम्पनीलाई ऋण दिँदा सेयर बजारमा उसको प्रदर्शन पनि मूल्यांकन गर्छ।
लगानीकर्ताहरूको मनोविज्ञानमा असर
जब बैंकहरूको वित्तीय स्वास्थ्य राम्रो हुन्छ वा कुनै बैंकले लाभांश वितरण गर्छ भने त्यसको सकारात्मक प्रभाव सेयर बजारमा पर्छ। यस्तै, बैंकको नाफा घट्ने खबरले बजारमा नकारात्मक प्रभाव पर्न सक्छ।
सेयर बजारको अर्थतन्त्रमा भूमिका
पूँजी संकलन
सेयर बजारमार्फत कम्पनीहरूले ऋण नलिई पूँजी जुटाउन सक्छन्। यसले व्यवसाय विस्तारका लागि सजिलो वातावरण तयार गर्छ।
रोजगारी सृजना
नयाँ उद्योग स्थापना र विस्तारका कारण रोजगारका अवसरहरू बढ्छन्। ब्रोकर फर्म, लगानी कम्पनी, विश्लेषक आदि पेशामा पनि रोजगारी सिर्जना हुन्छ।
बचतलाई लगानीमा रूपान्तरण
सेयर बजारले सर्वसाधारणको बचतलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्न सक्ने माध्यम प्रदान गर्छ। यसले सम्पत्ति सिर्जना र पूँजी निर्माणमा टेवा दिन्छ।
सरकारी आम्दानी
सेयर कारोबारमा लाग्ने कर (पुँजी लाभकर, सेयर ट्रान्सफर शुल्क आदि) सरकारका लागि आम्दानीको स्रोत हो। यसले बजेट घाटा कम गर्न सहयोग गर्छ।
बैंकिङ प्रणालीको अर्थतन्त्रमा भूमिका
वित्तीय समावेशीकरण
बैंकहरूले देशका दुर्गम ठाउँसम्म शाखा विस्तार गरी जनता वित्तीय प्रणालीमा समावेश गर्छन्। मोबाइल बैंकिङ, डिजिटल सेवाले पनि ग्रामीण भेगसम्म बैंकिङ सेवा पुर्याइएको छ।
लगानी प्रवर्द्धन
उद्यमी तथा व्यवसायीलाई ऋण, लोन, ओभरड्राफ्ट जस्ता माध्यमबाट बैंकले व्यवसाय सञ्चालन र विस्तारमा सहायता गर्छ।
मुद्रास्फीति नियन्त्रण
केन्द्रीय बैंक (नेपाल राष्ट्र बैंक) ले बैंकमार्फत मौद्रिक नीति कार्यान्वयन गरेर बजारमा पैसाको मात्रा सन्तुलनमा राख्छ। यसले मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ।
विदेशी विनिमय व्यवस्थापन
बैंकमार्फत रेमिट्यान्स, आयात–निर्यात कारोबार सञ्चालन हुने भएकाले विदेशी मुद्राको प्रवाह तथा सन्तुलनमा बैंकहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ।
नेपाली अर्थतन्त्रमा भूमिका
दिगो आर्थिक विकास
बैंक र सेयर बजारको सशक्त संयोजनले पूँजी निर्माण, उद्योग विस्तार, रोजगारी सृजनाजस्ता क्षेत्रलाई बल पुर्याउँछ, जसले दिगो आर्थिक विकास सुनिश्चित गर्छ।
वित्तीय साक्षरतामा वृद्धि
सेयर बजारको विकासले सर्वसाधारणलाई आर्थिक ज्ञानको आवश्यकता महसुस गराउँछ। बैंकले वित्तीय शिक्षामा लगानी गरेसँगै नागरिकमा वित्तीय सचेतना बढ्न थालेको छ।
औद्योगिकीकरणमा टेवा
नयाँ उद्योग स्थापना तथा साना उद्यमको विस्तारका लागि आवश्यक पूँजी बैंक र सेयर बजारबाट प्राप्त हुन्छ। यसले औद्योगिक क्रान्तिमा सहयोग पुर्याउँछ।
आर्थिक स्थायित्व
मजबुत बैंकिङ प्रणाली र पारदर्शी सेयर बजारले वित्तीय संकटको जोखिम कम गर्छ र अर्थतन्त्रमा विश्वास कायम गराउँछ।
वर्तमान अवस्था र चुनौतीहरू
सेयर बजारमा अतिवादी उतारचढाव
नेपालको सेयर बजार अझै पूर्ण परिपक्व भइसकेको छैन। साना लगानीकर्ताको संख्यामा बृद्धि भए तापनि बजार धेरैजसो अफवाहमा भर पर्ने, नीतिगत स्थिरता नहुनुजस्ता समस्याले प्रभाव पारेको छ।
बैंकहरूमा निर्भरता धेरै
नेपालको अर्थतन्त्र अत्यधिक बैंक-निर्भर छ। पूँजी बजारले चाहेजति योगदान दिन सकेको छैन, जसले सन्तुलनको अभाव देखिन्छ।
नियामक कमजोरीहरू
नेपाल स्टक एक्सचेन्ज, धितोपत्र बोर्ड, नेपाल राष्ट्र बैंक जस्ता नियामक संस्थाबीच राम्रो समन्वयको अभाव कहिलेकाहीं देखिन्छ। यसले प्रणालीमा अविश्वास उत्पन्न गराउँछ।
सुधारका उपायहरू
1. नीतिगत स्पष्टता – बैंक र सेयर बजारलाई सँगसँगै बढाउने नीति निर्माण गर्नुपर्छ।
2. नियामक समन्वय – धितोपत्र बोर्ड, राष्ट्र बैंक र सरकारबीच सहकार्य आवश्यक छ।
3. वित्तीय शिक्षा – सर्वसाधारणमा वित्तीय ज्ञान विस्तार गर्न विशेष कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ।
4. डिजिटलिकरण – डिजिटल माध्यमबाट लगानी, बैंकिङ सेवा र कारोबारलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।
बैंक र सेयर बजार दुवै नेपालको आर्थिक विकासका अभिन्न अंग हुन्। तीबीचको सशक्त सम्बन्धले मात्र सन्तुलित, दिगो र समावेशी आर्थिक विकास सम्भव हुन्छ। बैंकले ऋणद्वारा पूँजी प्रवाह गराउँछ भने सेयर बजारले इक्विटीद्वारा। यी संयन्त्रले उद्यमशीलता, रोजगारी, उत्पादन र सरकारको राजस्व सबै क्षेत्रमा प्रत्यक्ष भूमिका खेल्छन्। अबको दिशामा नीति, नियमन, जनचेतना र प्रविधि सँगसँगै अघि बढेमा नेपालले अझ समृद्ध आर्थिक भविष्यको यात्रा तय गर्न सक्छ।
बैंक र सेयर बजार दुबै आधुनिक अर्थतन्त्रका आधारशिला हुन्। बैंकले ऋणमार्फत पूँजी प्रदान गर्छ भने सेयर बजारले सेयर बेचेर पूँजी संकलन गर्छ। यी दुई प्रणाली परस्पर पूरक छन् र आर्थिक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछन्।
नेपालमा बैंकहरूले व्यवसायलाई वित्तीय सहायता दिन्छन् र सेयर बजारले कम्पनीहरूलाई पूँजी जुटाउन सहयोग गर्छ। दुवै संयन्त्रले रोजगारी सिर्जना, पूँजी निर्माण, वित्तीय साक्षरताको विकास, तथा सरकारी राजस्व वृद्धिमा भूमिका खेल्दछ।तर, नेपालमा सेयर बजार अझै पनि परिपक्व छैन र बैंकहरूमा अत्यधिक निर्भरता छ। सुधारका लागि नीतिगत स्पष्टता, नियामक समन्वय, वित्तीय शिक्षा र प्रविधिको प्रयोग आवश्यक छ।
लेखक पोखरेल कुमारी बैंक लि.मा आबद्ध छन् ।
