बैंकिङ खबर/ उदय कोटक भारतका एक प्रमुख बैंकिङ व्यवसायी हुन्, जसले आफ्नो लगनशीलता, उद्यमशीलता, तथा दूरदर्शिताका कारण बैंकिङ क्षेत्रलाई नयाँ उचाइमा पुर्याएका छन्।
उनी कोटक महिन्द्रा बैंकका संस्थापक हुन् र भारतमा निजी बैंकिङलाई नयाँ युगमा प्रवेश गराउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। भारतीय बैंकिङ क्षेत्रमा सरकारी बैंकहरूको वर्चस्व रहेको बेला उनले निजी बैंकको अवधारणालाई सफलतासाथ कार्यान्वयन गरे।
बाल्यकाल र शिक्षा
उदय कोटकको जन्म मार्च १५, १९५९ मा भारतको मुम्बईस्थित एक मध्यमवर्गीय गुजराती परिवारमा भएको थियो। उनको परिवार कपास व्यापारमा संलग्न थियो, तर उनी बैंकिङ तथा वित्त क्षेत्रमा रुचि राख्थे।
उनले आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षा मुम्बईमै पूरा गरे। त्यसपछि, उनले सिडनहम कलेज (Sydenham College) बाट स्नातक गरे। सन् १९८२ मा जमनालाल बजाज इन्स्टिट्युट अफ म्यानेजमेन्ट स्टडिज (Jamnalal Bajaj Institute of Management Studies) बाट एमबीए (MBA) पूरा गरे।
करियरको सुरुवात
उदय कोटकको करियरको सुरुवात १९८५ मा भयो, जब उनले २७ लाख भारु (त्यतिबेलाको करिब ३०,००० अमेरिकी डलर) को शुरुआती पूँजीमा कोटक महिन्द्रा फाइनान्स लिमिटेड नामक एक गैर-बैंकिंग वित्तीय संस्था (NBFC) स्थापना गरे।
त्यतिबेला भारतमा बैंकहरूले व्यापारिक कम्पनीहरूलाई ऋण दिन अनिच्छुक देखिन्थे। उनले यही अवसरलाई आफ्नो व्यवसायिक मोडेलका रूपमा लिए।
उनले आफ्नो कम्पनीलाई एक वित्तीय सेवा प्रदायकका रूपमा अगाडि बढाए। कोटक महिन्द्रा ग्रुपको स्थापना र विस्तार उदय कोटकले कोटक महिन्द्रा ग्रुप लाई एक साना वित्तीय कम्पनीबाट एक विशाल बैंकिङ साम्राज्यमा रूपान्तरण गरे।
सन् १९८५ मा कोटक महिन्द्रा फाइनान्स लिमिटेड (KMFL) को सुरुवात भयो। २००३ मा भारतीय रिजर्भ बैंक (RBI) बाट अनुमति प्राप्त गर्दै कोटक महिन्द्रा फाइनान्स लिमिटेडलाई कोटक महिन्द्रा बैंक मा रूपान्तरण गरे।
यो परिवर्तनपछि कोटक महिन्द्रा बैंक भारतको पहिलो गैर-बैंकिङ वित्तीय संस्था (NBFC) बाट वाणिज्य बैंकमा रूपान्तरण हुने कम्पनी बन्यो।
कोटक महिन्द्रा बैंकको सफलता
कोटक महिन्द्रा बैंक भारतको एक प्रमुख निजी बैंकिङ संस्था हो, जसको सम्पत्ति अर्बौं डलर बराबरको छ। व्यक्तिगत बैंकिङ, कर्पोरेट बैंकिङ, बीमा, परामर्श सेवा, धितोपत्र लगानी लगायतका क्षेत्रमा बैंकको उपस्थिति रहेको छ। बैंकको बजार पूँजीकरणले यसलाई भारतकै दोस्रो ठूलो निजी बैंक बनाएको छ। यस बैंकले डिजिटल बैंकिङ प्रविधि मा समेत ठूलो ध्यान दिएको छ।
महत्त्वपूर्ण उपलब्धिहरू
१. इनोभेटिभ फाइनान्सियल सर्भिसेस
सन् १९९० को दशकमा जब भारतले आर्थिक उदारीकरणको नीति अपनायो, उदय कोटकले भारतीय बजारमा अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय सेवाहरूको अभाव देखे।
उनले विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई भारतीय बजारमा भित्र्याउन पहल गरे। सन् १९९५ मा गोल्डम्यान स्याक्स (Goldman Sachs) सँग सहकार्य गर्दै इनभेस्टमेन्ट बैंकिङ सेवा सुरु गरे।
२. आईएनजी वैश्य बैंक मर्जर
२०१४ मा कोटक महिन्द्रा बैंकले आईएनजी वैश्य बैंक (ING Vysya Bank) लाई अधिग्रहण गर्यो। यो भारतको निजी बैंकिङ इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो मर्जरमध्ये एक हो। यसबाट कोटक महिन्द्रा बैंकको ग्राहक संख्या करिब दोब्बर भयो।
३. फोर्ब्सका अनुसार अर्बपति बैंकर्स
२०२१ मा फोर्ब्सको सूची अनुसार उदय कोटक भारतका धनी व्यक्तिहरूमध्ये एक बने। उनको कुल सम्पत्ति १४ अर्ब अमेरिकी डलर भन्दा बढी रहेको छ।
व्यावसायिक दर्शन (Business Philosophy)
उदय कोटकले बैंकिङ क्षेत्रमा केही महत्त्वपूर्ण व्यावसायिक सिद्धान्त अपनाएका छन्:
ग्राहक-केन्द्रित सेवा – कोटक महिन्द्रा बैंकले ग्राहकको आवश्यकताअनुसार बैंकिङ समाधान प्रदान गर्छ।
डिजिटल बैंकिङ प्रवर्द्धन – आधुनिक प्रविधिहरू, जस्तै मोबाईल बैंकिङ, नेट बैंकिङ, तथा AI-आधारित समाधानलाई प्राथमिकता दिएको छ।
विस्तारित सेवाहरू – व्यक्तिगत बैंकिङदेखि बीमा, लगानी व्यवस्थापनसम्म विभिन्न सेवा प्रदान गर्दै आएको छ।
इनोभेसन (नवप्रवर्तन) – बैंकिङ तथा वित्तीय सेवा क्षेत्रमा नवीनतम समाधान अपनाउँदै आएको छ।
समाजसेवा र योगदान
उदय कोटकले कोटक एजुकेशन फाउन्डेसन मार्फत शिक्षा क्षेत्रमा ठूलो योगदान दिएका छन्। COVID-19 महामारीका बेला उनले भारत सरकारको राहत कोषमा अर्बौं रुपियाँ दान गरे। उनले स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा तथा गरिबी निवारणमा निरन्तर सहयोग गर्दै आएका छन्।
सम्मान तथा पुरस्कारहरू
२०१४: Ernst & Young Entrepreneur of the Year
२०१७: फोर्ब्सको “Most Powerful People in Business” सूचीमा समावेश
२०२०: भारत सरकारले पद्म भूषण पुरस्कार प्रदान गर्यो।
२०२१: ब्लूमबर्गले उनलाई Banker of the Year को रूपमा सम्मानित गर्यो।
उदय कोटक केवल एक सफल बैंकिङ व्यवसायी मात्र होइनन्, उनी वित्तीय क्षेत्रका दूरदर्शी नवप्रवर्तनकर्ता हुन्। उनले कोटक महिन्द्रा बैंकलाई एक सानो वित्तीय संस्था बाट भारतकै शीर्ष बैंकहरूमा रूपान्तरण गरे। उनको संघर्ष, लगनशीलता, तथा ग्राहक-केन्द्रित सोच आजका युवा उद्यमीहरूका लागि प्रेरणादायी छ।
उनको नेतृत्वमा कोटक महिन्द्रा बैंक अझै बलियो हुँदै गएको छ, जसले भारतको वित्तीय प्रणालीमा नवप्रवर्तन तथा डिजिटल बैंकिङलाई नयाँ उचाइमा पुर्याउने आशा गर्न सकिन्छ।
