शिवहरि घिमिरे –
शनिबार अपराह्न ४ बजेदेखि अर्थमन्त्री विष्णु पौडेलले आर्थिक वर्ष ०७३/७४ को बजेट सार्वजनिक गर्दैछन् । यो बर्ष एक घर एक रोजगारी, किसानलाई पेन्सन, पुनर्निर्माणमा लगायत सबै क्षेत्रमा आवश्यक बजेट छुट्याइएकोे छ । तर बजेटमा राम्रा कार्यक्रम आउने तर कार्यान्वयन नहुने प्रवृत्ति कायम नै छ । समयमै बजेट आएर कार्यक्रम स्वीकृत भई अख्तियारी भएपनि विकास बजेट खर्च ज्यादै न्यून छ ।
समग्रमा हेर्ने हो भने देश विकासको मुटु नै बजेट हो । नेपालको इतिहासमा आएका बजेटले देश विकासको लागि नयाँ मार्गचित्र कोर्न नसकेको आम नागरिकलाई सर्वविदितै छ । शनिबार आउने बजेटमा अन्य बर्षभन्दा नयाँ लोकप्रिय कार्यक्रम पनि थप गरिएको छ । जनताको स्वास्थ्य बीमा, शैक्षिक प्रमाणपत्र धितो राखेर ऋण, कर्मचारीको तलब बढाउने, एक घर एक रोजगारी, किसानलाई पेन्सन, पुनर्निर्माणमा, लगायतका लोकप्रिय कार्यक्रम सरकारले ल्याउने भएको छ भने ६ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धि हासिल गर्ने लक्ष्य पनि राखिएको छ । बजेट निर्माणमा संलग्न अधिकारीहरुले दिएको जानकारी अनुसार आगामी बजेटको आकार १० खर्ब ३० अर्ब रुपैयाँको हाराहारीमा छ । जुन योजना आयोगले दिएको सिलिङभन्दा १ खर्ब २० अर्बले बढी हो । अर्थमन्त्रीले बजेट आर्थिक विकासमा केन्द्रित भनेपनि आगामी बजेट लोकप्रिय बजेट ल्याएर जनताको मन जित्नमा केन्द्रित देखिएको अर्थशास्त्रीहरुले टिप्पणी गर्दै आएका छन् । लोकप्रियता कमाउन सरकारले बजेटमार्फत नयाँ, महत्वकांक्षी र वितरणमुखी योजनाहरु घोषणा गर्ने तयारी गरिरहेको उनीहरुको आरोप छ ।
देशमा गणतन्त्र आएको ९ बर्ष पुगेको छ । तर गणतन्त्र स्थापना भएको यतिका बर्ष बितिसक्दा पनि नेपालको बजेटले प्रभावकारीता हासिल गर्न सकेको छैैन । गणतन्त्र स्थापनापछि बिभिन्न अर्थमन्त्रिहरुले देश विकासको लागि भनेर थुप्रै बजेट कार्यक्रमहरु ल्यााए तर ती सबै कार्यक्रमहरुले मुर्त रुप पाउन नसक्दा देशले काचुँली फेर्न सकेको छैन् । खासगरी गणतन्त्र स्थापना पश्चात विकासको लागि भनेर ल्याएको बजेट समयमै खर्च गर्न नसक्नु सरकारको ठूलो कमजोरी हो । गणतन्त्र स्थापनापछि नेपालमा आएको बजेट आकारलाई यसरी विश्लेषण गर्न सकिन्छ ।
आव ०६३/६४ (रामशरण महत)
आव ०६४/६५ (डा. रामशरण महत)
पटक पटक अर्थमन्त्री भएका रामशरण महतले आव ०६४/६५ का लागि एक खर्ब ६८ अर्ब ९९ करोड ५६ लाखको बजेट पेस गरे । बजेटमा संविधानसभाको चुनाव र यसको सुरक्षाका लागि तीन अर्ब ५० करोड विनियोजन गरिएको थियो ।
आव ०६५/६६ (डा. बाबुराम भट्टराई)
आव ०६६/६७ (सुरेन्द्र पाण्डे)
आव ०६७/६८ (सुरेन्द्र पाण्डे)
त्यस्तै पाण्डेले आव ०६७/६८ को बजेट पेस गर्ने मौका पनि पाए । प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालले राजीनामा दिइसकेको र नयाँ सरकार नबनिसकेको अवस्थामा पाण्डेले बजेट पेस गरे । सुरुमा सरकारी खर्च चलाउन मात्रै बजेट पेस गरिएको थियो । तर, नयाँ सरकार गठन हुन नसकेपछि ३ मंसिरमा बजेट पेस गर्न संसद् गएका पाण्डेको एकीकृत माओवादीका सभासद्ले खोसे र च्यातिदिए । दिनभरि बजेटका विषयमा दलहरूबीच सहमति हुन नसकेपछि मध्यरातमा बजेट पेस गर्न पाण्डे संसदमा गएका थिए । तर, एमाओवादीको अवरोधपछि संसद्को अधिवेशन तत्काल अन्त्य गर्दै ४ मंसिरमा अध्यादेशमार्फत बजेट जारी गरियो । पाण्डेले महिलामाथि दाइजोका निहुँमा, बोक्सीका आरोपमा हुने हिंसा र बलात्कारका घटनामा कानुनी कारबाही गर्दा लाग्ने सम्पूर्ण खर्च पीडितका तर्फबाट राज्यले व्यहोर्ने, मध्यपहाडी लोकमार्ग र उत्तर–दक्षिण कोरिडोरमा १० ठूला सहर निर्माण गर्ने, प्रत्येक निर्वाचन क्षेत्रमा एक करोडको पूर्वाधार निर्माण गर्नेलगायतका कार्यक्रम ल्याएका थिए । ४.५ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धिको लक्ष्यसहित तीन खर्ब ३७ अर्ब ९० करोडको बजेट प्रस्तुत गरेका थिए ।
आव ०६८/६९ (भरतमोहन अधिकारी)
आव ०६९/७० (वर्षमान पुन)
आव ०७०/७१ (शंकरप्रसाद कोइराला)
आव ०७१/७२ (डा. रामशरण महत)
डा. रामशरण महतले संविधानसभाको दोस्रो चुनावपछि गठन भएको कांग्रेस, एमालेलगायतका दलको गठबन्धन सरकारमा फेरि अर्थमन्त्री बन्ने मौका पाए । ६ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धिको लक्ष्यसहित २९ असार ०७१ मा ६ खर्ब १८ अर्ब १० करोडको आर्थिक वर्ष ०७१/७२ को बजेट पेस गरे । यो बजेटमा महतले सन् १९९० को दशकमा सुरु गरिएका उद्योग, वाणिज्य, ऊर्जा, बंैकिङ र वित्तीयसम्बन्धी नीति–नियमको परिमार्जन गरी दोस्रो चरणको सुधार कार्यक्रम घोषणा गरका थिए ।
आव ०७२/७३(डा. रामशरण महत)
त्यस्तै आव ०७२/७३ को बजेट रामशरण महतले नै ल्याएका थिए । गत बर्ष वैशाख १२ गते गएको भुकम्पले पारेको क्षति र पूर्ननिर्माणलाई बजेटले प्राथमिकतामा राखेको थियो । भुमम्पले गर्दा थलिएको देशलाई माथि उठाउनको लागि सरकारले ८ खर्ब ४१ अर्ब बजेट ल्ययाएको थियो । उक्त बजेटले भूकम्प पछिको पुनर्निमाणलाई केन्द्रमा राखेको थियो । तर विनियोजित विकास बजेट, पूरा खर्च नहुने र खर्च भए पनि आर्थिक वर्षको अन्त्यतिर हतारोमा खर्च गर्ने पुरानै प्रवृत्ति यसपटक पनि दोहोरियो ।