बैंकिङ खबर/ कुनैपनि मुलुकको आर्थिक सामजिक तथा सांस्कृतिक रुपान्तरणमा सहकारीले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । नेपालमा अहिले ३१ हजार ३७३ सहकारी संस्था छन् । तिनमा ७३ लाख ८१ हजार २१८ सदस्य छन् । कुल सदस्यमा महिला ५६ प्रतिशत र पुरुष ४४ प्रतिशत छ । देशको कुल जनसंख्याको २५ प्रतिशत मानिस सहकारीका सदस्य छन् । देशभरका सहकारी संस्थाको जम्मा सेयर पुँजी ९४ अर्ब १५ करोड रुपैयाँ छ । सहकारी संस्थाले आफ्ना सदस्यबाट करिब पाँच खर्ब बचत संकलन गरेका छन् । तिनले आफ्ना सदस्यलाई करिब चार खर्ब ३० अर्ब रुपैयाँ ऋण लगानी गरेका छन् । देशभरका सहकारी संस्थामा ९३ हजार ७७१ ले प्रत्यक्ष रोजगारी पाएका छन् ।
नेपालमा पछिल्लो समय बचत तथा ऋण सहकारीको अवधारणामा अधिकांश सहकारीहरु संचालनमा छन् । तर त्यस्ता सहकारीमा अहिले समस्या उत्पन्न भएको छ । खाइ नखाइ बचत कर्ताहरुको रकम हिनामिना भएको छ । सहकारीको सदस्यहरूको हितको सट्टा केही व्यक्तिको निजी स्वार्थ पुरा गर्नका लागि गलत तरिका अपनाउनु, वित्तीय अनियमितता, वा नीति उल्लंघन गर्ने जस्ता घटनाहरू विकृतिको रुपमा रहेको छ । सहकारी प्रणाली भनेको एउटा यस्तो संरचना हो, जहाँ सदस्यहरू स्वयम् सहकार्य गरेर आपसमा लाभमा भाग लिन्छन् र एक अर्काको विकासमा सहयोग गर्छन्।
यसका मूल सिद्धान्तहरू सहकार्य, समानता, पारदर्शिता, र सदस्यहरूको भलाईमा आधारित हुन्छन्।
तर, कहिलेकाहीँ यस प्रणालीमा विकृति देखा पर्न सक्छ, जसले यसको उद्देश्य र कार्यक्षमता कमजोर बनाउँछ। सहकारीमा विकृति निम्न कारणहरूले उत्पन्न हुन सक्छः
१. प्रशासनिक र व्यवस्थापन कमजोरी
सहकारी संस्था राम्रोसँग व्यवस्थापन नगरेमा वा कमजोर प्रशासनको कारण विकृति आउन सक्छ। व्यवस्थापकहरूको कमजोर दक्षता, अनियमित लेखा प्रणाली, र कार्यसम्पादनको निगरानीको अभावले सदस्यहरूको विश्वास घटाउँछ र वित्तीय अनुशासनमा समस्या उत्पन्न हुन्छ।
२. पारदर्शिता र जवाफदेहीको अभाव
सहकारीका निर्णय प्रक्रियामा पारदर्शिता नभएमा विकृति जन्मन्छ। यदि सहकारी संस्थाका प्रमुख निर्णयहरू खुला रूपमा सदस्यहरूसँग साझा हुँदैनन् भने, भ्रष्टाचार र अनियमिततामा वृद्धि हुन सक्छ। सदस्यहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा संलग्न नगरेकोले उनीहरूको विश्वास घट्न सक्छ।
३. निजी स्वार्थको प्रभाव
सहकारी संस्थामा केही व्यक्तिहरू आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थ पुरा गर्नको लागि गलत तरिका अपनाउँछन्। उदाहरणका लागि, व्यवस्थापकहरू वा अध्यक्षहरूले आफ्नो व्यक्तिगत लाभको लागि सहकारीको स्रोत र साधनहरूको दुरुपयोग गर्न सक्छन्। यसले सदस्यहरूको हितमा प्रतिकूल असर पुर्याउँछ।
४. अधिकारको दुरुपयोग
सहकारी संस्थाका पदाधिकारीहरूले आफ्नो पदको दुरुपयोग गरेर सदस्यहरूको हकमा अनियमितता गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, ऋण वितरणमा पक्षपाती व्यवहार, अल्पकालीन लाभको लागि जोखिमपूर्ण निर्णयहरू गर्नु, वा आफूले चाहेको पक्षलाई मात्र प्राथमिकता दिनु।
५. वित्तीय अनियमितता
सहकारीका आम्दानी र खर्चको व्यवस्थापनमा अनियमितता हुन सक्छ, जसले संस्था र सदस्यहरूको आर्थिक स्थितिमा समस्या ल्याउँछ। ऋणहरूको गलत वितरण, अनौपचारिक खाता प्रणाली, वा अप्रत्याशित खर्चहरूले संस्थाको वित्तीय स्थिति कमजोर पार्न सक्छ।
६. कानूनी र नैतिक उल्लंघन
सहकारीले स्थापना गरेका नियम र कानूनी व्यवस्था पालन नगर्दा विकृति उत्पन्न हुन्छ। यदि सदस्यहरूको हितको रक्षा गर्ने कÞानूनी उपायहरू लाज नपाएर उल्लंघन गरिन्छ भने, यसले संस्थाको कामकाजमा गडबडी ल्याउँछ।
विकृति समाधानका उपायहरूः
पारदर्शिता र सम्पूर्णता
निर्णय प्रक्रिया पारदर्शी बनाउन र सबै सदस्यलाई आवश्यक जानकारी उपलब्ध गराउनुपर्छ। नियमित जनसुनवाई र बैठकहरू आयोजना गरेर सामूहिक निर्णय लिन सकिन्छ ।
व्यवस्थापन सुधार
सहकारीको व्यवस्थापनमा क्षमता बढाउनका लागि राम्रो शिक्षा र तालिमको व्यवस्था गर्नुपर्छ। योग्य र ईमानदार व्यक्तिहरूलाई मात्र जिम्मेवारी दिनु महत्वपूर्ण हुन्छ।
नियम र कानूनी अनुगम
सहकारीका सबै नियम र कानूनी प्रावधानहरूको पालन गर्न अनुगमन प्रणाली तयार गर्नुपर्छ। अनियमितता र भ्रष्टाचारका
घटनाहरूलाई द्रुत रूपमा निस्तारण गर्न कानूनी उपायहरू लागू गर्न आवश्यक छ।
सदस्यको जागरूक
सदस्यहरूको शिक्षा र जागरूकता बढाएर उनीहरूलाई आफ्ना अधिकार र जिम्मेवारीबारे बुझाउनुपर्छ। यसले सदस्यहरूलाई सहकारीको सञ्चालन र निर्णय प्रक्रियामा सक्रिय भाग लिन उत्प्रेरित गर्छ।
यसरी, सहकारीमा विकृति रोक्नका लागि व्यवस्थापन, पारदर्शिता, जवाफदेही, र कानूनी अनुपालनको ख्याल राख्न अत्यावश्यक छ।
