सिताराम पंडित
‘फ्रड’ तथा जालसाज भनेको नभएका झुटा कुरा गरेको वा भएको भनि मिति अंक व्यहोरा आदी फरक पारी लेखेर सहिछाप गरी लिने वा दिने काम त्यसै गरि झुटो काम वा व्यवहारद्वारा अरुलाई छकाउने वा ढाट्ने काम, छलकपट वा धुर्तता, बेइमानी गरी आर्थिक प्रलोभन र फाइदा लिने कार्यलाई नै जालसाज वा फ्रड भनिन्छ ।
विश्वमा फ्रड इशा पूर्व ३०० मा २ ग्रिक समुन्द्री व्यापारीहरु हेजेस्टाटोस र जेनोस्थेमिसले आफ्नो जहाज र कार्वोमा एकतल्लो भाग बीमा नीति लिएर आफुलाई समृद्ध बनाउने योजना बनाएर फ्रड तथा जालसाज गरेको यो नै संसारको पहिलो धोकाधडि, जालसाज तथा हो ।
यसैगरी नेपालमा पहिलो फ्रडको सुरुवातको मिति स्पष्ट एकिन नभएपनि पुरापूर्व काल देखि नै फ्रडहरु हुने गरेको विभिन्न इतिहासमा उल्लेख रहेको पाइन्छ । त्यसैगरी विशेषगरी बैंक तथा वित्तीय संस्था तथा लघुवित्त संस्थामा पछिल्लो समयमा विभिन्न किसिमका नयाँ–नयाँ फ्रड जालसाजहरु बढ्दो मात्रामा देखिएका विभिन्न समाचारहरुमा आउने गरेका देखिन्छ ।
बैंक वित्तीय संस्था देखिने गरेको करोडौं अरबौ मात्राको फ्रड जस्तो लघुवित्त संस्थामा हुने सम्भावना निकै कम रहने गर्छ, किन भने लघुवित्त संस्थामा स–सानो कारोवार हुने गर्दछ ।
तथापी आवश्यक समयमा चेकजाँचको कमि, नियमित सुपरिवेक्षण तथा कमजोर आन्तरिक नियन्त्रण संयन्त्रको अभावमा लघुवित्त संस्थाहरुमा पनि विभिन्न किसिमका फ्रडहरु हुने गरेको देदिन्छ ।
यस किसिमका फ्रडमा विशेषगरी लघुवितकै सदस्यहरु, कर्मचारीहरु र सदस्य तथा कर्मचारी बाहेक अन्य व्यक्तिहरु अर्थात् थर्ड पाटीबाट पनि फ्रड हुने गरेको विभिन्न लघुवित्तका घटनाहरुको समाचारहरुबाट देखिने गरेको छ ।
यस किसिमको फ्रडहरु लघुवित्त वित्तीय संस्थाले समयमै पता लगाइ निराकरणको लागि आवश्यक संयन्त्रको निमार्ण गर्न अति नै आवश्यक रहेको छ ।
त्यसैगरी फ्रडहरुको संख्या तथा मात्रालाई समयमै पता लगाउन नसकेर कपितय वित्तीय संस्था घाटामा जाने तथा कतिपय संस्था नाजुक अवस्थामा पुगेको देखिन्छ ।
लघुवित्त संस्थामा अन्य क्षेत्र जस्तो फ्रडको मात्रा नदेखिए पनि भविष्यमा हुन सक्ने फ्रड तथा जालसाजलाई समयमै निराकरण, नियन्त्रण गर्न नसके कतिपय अवस्थामा यसबाट ठूलो दुर्घटना हुनसक्ने वा वित्तीय संस्थालाई ठूलो चुनौतीको सामना गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना हुन सक्छ ।’
फ्रड तथा जालसाजलाई पता लगाउन नसक्दा घरमा दुध खान बिरालो आउने र दुधलाई खान प्रयास गर्ने तथा कहिले काही दुध खान सफल पनि हुने र बिरालोलाई धपाउन खोज्दा पटकैपिच्छे बाटो परिवर्तन गर्दै भाग्न सफल हुने गरेको अर्थात बिरालोले दुध खाने सम्भावना जहिले पनि रहि रहने अवस्था रहन सक्छ ।
यदि घरमा बिरालो आउनसक्ने सम्भावित बाटोहरु नै बन्द गर्न सके बिरालो घरभित्र छिर्न नसक्ने र दुध सँधैभरि बिरालोबाट सुरक्षित राख्न सकिने जस्तै लघुवित्त वित्तीय संस्थामा हुन सक्ने फ्रड जालसाजलाई समयमै पता लगाई यसलाई न्यूनीकरण तथा निराकरण गर्नतर्फ लघुवित्त संस्था अग्रसर हुनु आवश्यक रहेको देखिन्छ ।
दुधलाई सुरक्षित गर्न घरमा आउँदा बिरालो धपाउनुको साटो बिरालो आउन सक्ने सम्भावित बाटोहरु नै बन्द गर्नु नै उत्तम विकल्प भएझैँ लघुवित्त वित्तीय संस्थामा हुनसक्ने फ्रडको अवस्थालाई आँकलन गरी फ्रडरहित कारोबारको लागि प्राथमिकता प्रदान गर्दा उत्तम अवस्थालाई मध्य नजर गरी फ्रडलाई पत्ता लगाउन र न्यूनीकरण गर्नको लागि केही महत्वपूर्ण टिप्सहरु देहाय अनुसार अनुसार रहेको छ ।
लघुवित्त संस्थाहरुमा फ्रडका पात्रहरु मुख्यगरी कर्मचारी, सदस्य र बाह्य व्यक्तिहरु रहने गर्दछन् । तिनै किसिमका पात्रहरुमध्ये सर्वप्रथम कर्मचारीबाट हुने तथा हुन सक्ने फ्रड तथा जालसाजको अवस्था देहाय अनुसार देख्ने गरेको पाइन्छ ।
विभिन्न सामग्रीहरु कम मुल्यमा खरिद गरेर बढी मूल्यको बिल, अर्थात् नक्कली बिल बनाउने ।
नक्कली तथा बनावटी कागजपत्र मिलाई वित्तीय संस्थाको नगद हिनामिना गर्ने,जस्तै कर्जा नक्कली कर्जा माँगपत्र, नक्कली तमसुक, नक्कली बचत निकासा तथा भर्पाई आदी ।
भाखा नाघेको कर्जा लुकाउने फर्जी लगानी तथा असुली देखाई शतप्रतिशत असुली देखाउने ।
एक सदस्यको खाताबाट सदस्यलाई थाहा नदिइ रकम निकासा गरी अर्को सदस्यको खातामा चढाउने तथा उक्त रकम सदस्यबाट असुली गरी केही हदसम्म रकम आफैँ चलाउने वा अपचलन गर्ने ।
भाखा नाघेको सदस्यहरुबाट किस्ता तथा ब्याज रकम असुली गरी असुली गरेको सबै रकम सदस्यको खातामा जम्मा नगरी केही रकम स्वयं आफैँले परिचालन गर्ने ।
बैंक तथा भल्टभित्र पुरै नगद देखाई भल्ट भित्रको केही मात्राको नगद रकम कर्मचारीले चलाउने ।
सदस्यको हिसाब किताब सही नराख्ने, एक जनाले तिरेको रकम अन्यमा देखाउने तथा फर्जि कर्जा बचत देखाई केही रकम आफैले चलाउने ।
केन्द्रको कलेक्सनसिट वा पासबुकमा र कार्यालयको कलेक्सनसिटमा रकम फरक –फरक उल्लेख गरि केही रकम अपचलन गर्ने ।
सदस्यता त्याग गर्दा सदस्यलाई पुरै रकम नदिई अन्य सदस्यको कर्जामा मिलान गर्ने वा केही रकम आफैँले अपचलन गर्ने ।
फर्जी सदस्य पास गरी उक्त सदस्यलाई फर्जि कर्जा वितरण देखाई नगद आफैँ परिचालन गर्ने ।
सदस्यले जम्मा गरेको कर्जा तथा बचत रकम केरमेट गरी फरक पार्ने ।
सदस्य तथा श्रीमान लघु बीमा वापत आएको क्षतिपुर्ति दावी रकम सम्बन्धित व्यक्तिलाई पुरै नदिइ केही रकम अपचलन गर्ने ।
शाखाको कर्मचारीहरुले एक अर्काको गल्तिलाई ढाकछोप गर्ने माथिल्लो निकायमा कुनै सूचना नदिइ शंकास्पद कारोबार गर्ने ।
कर्मचारीहरुले आफ्नो नातेदार इष्टमित्रको घरपरिवारको नाममा कर्जा कारोबार देखाइ उक्त कर्जा रकम आफैँले परिचालन गर्ने ।
सदस्य तथा निजको अभिभावकसँग सर सापटी लिने ।
सदस्य तथा निजको परिवारसँग आवश्यक्ता भन्दा बढी हिमचिम गर्ने वा आवश्यकता भन्दा बढी सम्बन्ध कायम गर्ने ।
त्यसैगरी फ्रड हुन सक्ने अर्को पात्रहरु सदस्य तथा अन्य व्यक्तिहरु रहेका छन् । सदस्य र थर्ड पार्टी तथा अन्य व्यक्तिबट हुने तथा हुन सक्ने फ्रड तथा जालसाजको अवस्था देहाय अनुसार रहेको पाइन्छ ।
तपसिल
पूर्वनियोजित ढंगले रेडिमेट स्वार्थ सहितको समुह तथा केन्द्र गठन गर्ने, गराउने ।
अस्थायी रुपमा बास गरिरहेको सदस्यलाई स्थायी भनेर ढाकछोप गर्ने र समुहमा राख्न सिफारिस गर्ने ।
यो मेरो घर तथा परियोजनाहो भनेर अन्यको घर तथा परियोजना देखाउने ।
केवाईसी ग्राहक तथ्याकं विवरण अध्याबधिक गर्दा विवरणहरु झुटो पेश गर्ने ।
कर्जा माग गर्दा सही उद्देश्य तथा परियोजना नभन्ने ।
आम्दानीका श्रोतहरु ढाँट्ने झुटो आम्दानी विवरण पेश गर्ने ।
कर्जामा साक्षी तथा जमानी बस्ने गलत व्यक्ति ल्याउने ।
एक प्रयोजनमा माग गरी अर्कै प्रयोजनमा कर्जा लगाउने ।
कर्जा लिएर परियोजनामा लगानी नगरि अनावश्यक खर्च भोज भतेर गर्ने ।
एक आपसी मिलेमतोमा गलत सदस्यलाई कर्जा माग गराउने ।
कर्मचारीसँग अनावश्यक सापटी लिने दिने तथा सम्बन्धमा लिमिटेशन नगर्ने ।
घरपरिवारसँग सल्लाह नगरी अन्य व्यक्तिको प्रलोभनमा परि कर्जा माग गरी अन्य व्यक्तिलाई कर्जा चलाउन दिने ।
कर्जालाई आम्दानी योग्य कार्यमा नलगाई साथी,संगती इष्ट मित्र तथा समुदायमा भोज भतेर पाटी गरेर कर्जालाई दुरुपयोग गर्ने ।
नियतबस २ जना ३ जना मिलेर पुरै केन्द्रकै सदस्यहरुको नाममा कर्जा निकालेर दुरुपयोग गर्ने तथा आफैँले परिचालन गर्ने ।
तेस्रो व्यक्तिले केन्द्रको केन्द्र प्रमुखलाई फकाएर वा प्रलोभन दिएर फर्जि कर्जा निकाल्न लगाई ठाउँ छोडेर अन्यत्र गएर बस्ने ।
फ्रड तथा जालसाजलाई पता लगाउने तरिकाहरु निम्न अनुसार रहेको छ ।
आन्तरिक नियन्त्रणको संयन्त्रलाई प्रभावकारी पालन गरेर, जस्तै मेकर, चेकर र अप्रुभलकर्ताको रोल प्रभावकारी लागु भए नभएको अवस्थालाई नियमित सुपरीवेक्षण तथा चेकजाँज गरेर ।
कर्मचारीहरुबाट विभिन्न टिप्स तथा सूचना लिने र उक्त सूचनाहरुको आधारमा प्रमाणहरु संकलनको आधारमा ।
नियमित कारोबारको कुनै अप्रत्यासित घटना तथा दुर्घटनालाई आधार बनाएर ।
अप्रत्यासित परिणाम आउदाँ उक्त परिणामको लेखाजोखा तथा मापन गरेर ।
कार्यालय रहेको घरबेटीसँगको भौतिक रुपमा अन्तरकृयाबाट वा टेलिफोन संवाद गरेर सूचना ।
कर्मचारीहरुको साथी संगातिबाट विभिन्न किसिमका सूचनाहरु लिएर ।
कर्मचारीहरुको लवाई खवाईमा एक्कासी परिवर्तन भएको विवरणबारे सूचना पता लगाएर ।
दैनिक रुपमा जाँडरक्सी सेवन गर्ने जुवातास खेल्ने कर्मचारीको गिरोहबाट विभिन्न कुराहरु पता लगाएर ।
सदस्य तथा अभिभावकसँग अफलाईन फोनबाट तथा भेटघाट गरेर अन्तरकृया गरेर सूचना प्राप्त गरेर ।
केन्द्र तथा समुह निरीक्षणको क्रममा कर्मचारीको अनुपस्थितिमा कर्मचारीहरुको आनी बानी तथा व्यवहार बारेमा विभिन्न कुराहरु केन्द्र तथा समुहका सदस्य तथा अभिभावकहरु संग अन्तरकृया गरेर ।
एक्कासी भाखा नाघेको कर्जामा बृद्धि भएको र एकाएक उक्त भाखा नाघेको कर्जाको सामाधान भएमा उक्त कर्जा कृत्रिम रुपमा तत्कालको लागि मिलाएको हुनसक्ने भएकोले उक्त कर्जा जोखिम व्यवस्थापनको स्थायी रुपमा श्रोत खोज्ने, सहि तरिकाले व्यवस्थापन भएको हो कि फ्रड तथा जालसाज गरेर व्यवस्थापन भएको यकिन गर्न विभिन्न सूचनाहरु संकलन गर्ने ।
कर्जा लगानी भएको सदस्यहरुलाई अनुगमन कार्यालय वा केन्द्रीय कार्यालयबाट लगानी भएको बेलामा टेलिफोन संवाद, अन्तरकृयाको अधारमा फर्जि लगानी पता लगाउन सकिन्छ साथै कर्जा लगानी वापतको सम्पूर्ण रकम प्राप्त भए÷नभएको भिडान गर्ने जसले गर्दा फ्रड भए नभएको पता लगाउन सकिन्छ ।
केन्द्रमा विपन्न वर्ग तथा नपढेका सदस्यहरुलाई आवश्यक कारोबारहरु कर्जा कति लिनु भएकोहो, कर्जा कुन परियोजनामा लगानी गर्नुभयो, किस्ता कसरी तिर्ने गर्नुहुन्छ त्यसको बारेमा सोधपुछ तथा छलफल गर्दा पनि फ्रड तथा सालसाज भए, नभएको थाहा हुन सक्छ ।
सदस्यता त्याग हुने सदस्यहरुलाई फोनबाट तथा सम्भव भएमा भौतिक रुपमै सदस्यसँग भेटेर कति रकम पाए नपाएको सूचना संकलन तथा भिडान गर्ने ।
सदस्य तथा कर्मचारीहरुबीच बढी हिमचिम भएको नभएको साथै कर्मचारी तथा सदस्यहरुलाई विशेष निगरानी राखी अन्य विवरणहरुको सूचना लिने ।
कर्मचारीहरुले संचालन गर्ने केन्द्र तथा समुहलाई सकेसम्म वार्षिक रुपमा परिवर्तन गरेर पनि फ्रड भए नभएको पता लगाउन सकिन्छ ।
शाखा कार्यालयमा कार्यरत कर्मचारीहरुलाई २ देखि ३ वर्ष भित्र अनिवार्य सरुवा नीति बनाउने र कार्यान्वयन गर्ने यसो गर्दा केहि मात्रामा फ्रड भएमा तत्काल पता लाग्न सक्छ ।
खरीद गरिएको सामग्रीको गुणस्तर चेकजाँच गर्ने, बजार दरभाउ सोधपुछ गर्ने ।
फ्रड तथा जालसाजलाई न्यूनीकरण गर्न सकिने टिप्सहरु
लघुवित्त संस्थाहरुमा हुन सक्ने फ्रड तथा जालसाजलाई न्यूनीकरणको लागि देहायमा उल्लेखित बमोजिमका टिप्सहरुलाई अवलम्बन गर्दा हुन सक्ने फ्रडलाई न्यूनीकरण गर्न, गराउन सहज हुन सक्छ ।
तपसिल
शाखा कार्यालयहरु तथा कारोबारको नियमित स्थलगत र गैरस्थलगत सुपरीवेक्षण तथा निरीक्षणमा वृद्धि गरिनुपर्छ, जसले गर्दा अनुगमनकर्ताले विभिन्न कमिकजोरीहरु समयमै पता लगाई ठूलो घटना तथा दुर्घटना हुनबाट जोगाउनुको साथै शाखा कार्यालय स–सानो कमजोरीहरुलाई समयमै सुधार गराउन सकिन्छ ।
सकेसम्म सबै कर्जा स्वीकृतिको अख्तियारी केन्द्रीय कार्यालयमा निहित राख्ने त्यसो भएमा फर्जि कर्जा लगानी हुनबाट रोकिन्छ साथै कर्जा प्रस्तावमा कर्जा माग गर्ने, सिफारिस गर्ने केन्द्र प्रमुख तथा अध्यक्षको सम्पर्क नं उल्लेख गर्न, लगाउने दैनिक रुपमा भल्टमा रहेको रकम अफलाइन निरीक्षण गर्ने, बढी रकम राख्ने शाखा कार्यालयहरुको कारोबार भिडान गर्न उक्त दिनको कारोबारको विवरण माग गर्ने, पटक–पटक बढी नगद वा लगातार बढी नगद राख्ने शाखाहरुमा बिनायोजना आकस्मिक छडके चेकजाँच गर्ने वा भिडियो कल गरेर पनि नगदको अवस्था चेकजाँज गर्ने जस्ले गर्दा फ्रड तथा जालसाजलाई न्यूनीकरण गराउन सकिन्छ ।
एकै दिनमा बढी कर्जा लगानीको सेम्पलिङ गरेर साथै ठूलो मात्राको बाँकी रहेका कर्जा रकम चुक्ता भइ पुनः त्यहि सदस्यलाई नयाँ कर्जा लगानी भएको कर्जाहरुलाई नमुना गरेर फ्रड भए नभएको यकिन गर्न सकिन्छ ।
कर्जा लगानी गर्दा नगदमा भुक्तानी नगरिकन बैंक चेकमार्फत कर्जा लगानी गर्ने, जसले गर्दा एक व्यक्तिको नामबाट अन्य व्यक्तिले कर्जा चलाउन नपाओस् ।
अनुगमनकर्ताले शाखा चेकजाचँको बेला दैनिकी सम्भव भएसम्म २ वटा समुह तथा केन्द्र निरिक्षण गर्ने, चेकजाँच दौरानमा सदस्यहरुको जम्मा गरेको रकम बारे अन्तरकृया गर्ने यसो गर्दा कलेक्सनसिट वा असुली सिटसँग सदस्यले छलफलमा भनेका कुराहरु मेल खाए नखाएको भिडान गर्ने । केन्द्रको कलेक्सनसिटसँग शाखा कार्यालयमा रहेको कलेक्सनसिटसंग भिडान गर्न केन्द्रमा रहेको असुलीसिटको फोटो खिचेर कार्यालयको सिट र सिस्टममा भिडान गर्ने ।
कर्मचारीहरुलाई सधैँ उत्प्रेरित गर्न, गराउन आन्तरिक र बाह्य तालिममा सहभागी गराउने ।
ग्राहकलाई वित्तीय साक्षरता जस्तै कर्मचारीलाई पनि बेला बेलामा सचेतना अन्तरकृया कार्यक्रम संचालन गर्ने ।
केन्द्र बैठकबाट आउने कलेक्सनसिटमा केरमेट भएको कारोवारलाई टेलिफोनबाट सदस्यसँग सोधपुछ गरी केरमेट भएको कारण तथा विवरण भिडान गर्ने ।
केन्द्रहरुलाई बेला बेलामा पुनर्ताजगी तालिम, अन्तरकृया, अभिभावक बैठक र बितिय साक्षरता कार्यक्रम संचालन गर्ने ।
संस्थाको नीति नियम परिपत्र तथा निर्देशनलाई अक्षरस पालना गर्ने, गराउने ।
नियमित, तथा आकस्मिक रुपमा शाखा कार्यालयको आन्तरिक लेखापरिक्षण गर्ने, कमिकमजोरी भए सुधार तथा ल्याकिगं भएको खण्डमा समयमै आवश्यक कारवाही गर्ने ।
कर्मचारीहरुलाई अति आवश्यक कार्यहरु गर्नका लागि स–सानो पेश्कि, सापट तथा कर्मचारी कर्जाको व्यवस्था गर्ने ।
बैंकिङ कसुर जन्य कार्यको कानुनी सजायहरुको बारेमा कर्मचारीहरुलाई प्रशिक्षण तथा अन्तरकृया गर्ने, साथै फ्रड तथा जालसाज गर्नेलाई के कति दण्ड, सजाय तथा क्षतिबारे जानकारी गराउने ।
राम्रो कार्य गर्नेलाई पुरस्कार तथा गलत गर्नेलाई सजायको व्यवस्था गर्ने ।
संख्यात्मक प्रगती भन्दा गुणात्मक वृद्धि तथा प्रगतीलाई प्राथमिकता दिने ।
बेला बेलामा शाखा कार्यालय भएको स्थानमा जनप्रतिनिधि, समाजसेवी,अगुवा, अभिभावक र केन्द्र प्रमुखहरुलाई राखेर पब्लिक अडिट गर्ने,गराउने ।
फ्रड तथा आर्थिक हिनामिना गर्नेलाई सुन्य सहनशिलता नीति अबलम्बन गर्ने ।
शाखा कार्यालयहरुलाई असुहाउदो तथा एग्रेसिभ रुपमा लक्ष्य प्रदान नगर्ने, लक्ष्य निर्धारण गर्दा शाखा कार्यालयको बस्तु स्थिति तथा अन्य कुराहरुको विश्लेषणको आधारमा वार्षिक तथा मासिक लक्ष्य निर्धारण गर्ने ।
सकेसम्म केन्द्रमा क्यास लेस कारोबार गर्ने डिजिटर कारोबारलाई प्राथमिकता दिने, नगदरहित कार्य गर्ने ।
कर्मचारीहरुको समयसापेक्ष सेवा सुविधाहरुलाई परिमार्जन गर्ने ।
संस्थाको नीतिनियम,परिपत्र,कम्प्लयान्स मिचेर काम गर्ने जोसुकैलाई कारवाहीको लागि सिफारिस गर्ने ।
शाखा कार्यालय निरीक्षण जादाँ तथा फर्कदा रुटमा पर्ने शाखा कार्यालयहरुमा १ घण्टा भएपनि सरप्राइज रुपमा भिजिट गर्ने ।
धितोमा आधारित कर्जा लगानीको लागि जग्गा तथा धितोलाई मुल्याकंन गर्न बाहय मुल्याकंनकर्ताबाट मुल्याकंन गराएर धितो कर्जा लगानी गर्ने ।
सदस्यहरुलाई प्रत्येक कारोबारहरुको एस एम एस आउने सिस्टम बनाउने तथा सो सम्बन्धमा ग्राहक सदस्यहरुलाई जानकारी तथ सचेत गराउने साथै सदस्यलाई एसएमएस आए नआएको यकिन गर्ने ।
सबै शाखा कार्यालयहरुमा सिसिटिभि जडान गर्ने सो को प्रभावकारी चेकजाँच केन्द्रीय कार्यालयमा अप्रेशन विभागबाट गर्ने ।
स्थानीय कर्मचारीलाई सकेसम्म स्थानीय शाखा कार्यालयहरुमा अति आवश्यक बाहेक अलिकति टाढा भएको शाखामा पदस्थापन गर्ने, स्थानीय कर्मचारीहरु भएकोलाई विशेष निगरानी राख्ने ।
शाखा प्रमुखको जिम्मेवारी प्रदान गर्दा अनुभवी कर्मचारीहरुलाई प्राथमिकता दिने सकेसम्म संस्थाकै सक्षम कर्मचारीहरु तथा योग्य कर्मचारीहरुबीच प्रतिस्पर्धा गराई जिम्मेवारी प्रदान गर्ने ।
नयाँ खोलिने शाखाहरुमा कम्तिमा १ जना संस्थाको पुरानो कर्मचारीलाई व्यवस्थापन गर्ने ।
मासिक रुपमा शाखा कार्यालयको बैंक स्टेटमेन्ट भिडान विवरण केन्द्रीय कार्यालयमा मागँ गर्ने ।
नयाँ कर्मचारी नियुक्त गर्दा सेवा प्रवेश तालिमको व्यवस्था गर्ने र वित्तीय संस्थाको कोड अफ कन्डक्ट बारेमा प्रशिक्षण गर्ने ।
माथि उल्लेखित टिप्सहरुको प्रयोग गर्दा विशेषगरी लघुवित क्षेत्रमा कार्यरत कर्मचारीहरुलाई केही हदसम्म भएपनि फ्रडलाई पता लगाउन र न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ भनेर विश्वास लिइएको छ ।
सिताराम पंडित हाल साधना लघुवित्त वित्तीय संस्थाको नायब महाप्रबन्धकको रुपमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।
