कुनै पनि विकाशोन्मुख मुलुक विकसित बन्नको लागि दुईवटा नीतिको आवश्यकता पर्दछ । पहिलो नीति भनेको व्यवसायका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्नु हो । कनै पनि व्यक्ति, समूह वा कम्पनिले व्यवसाय गर्न चाहन्छ भने उनीहरुलाई आवश्यक स्रोत, पूर्वाधार, अर्थ तथा दक्ष जनशक्तिको व्यवस्था गर्न सरकार चुक्नु भनेको त्यो सरकारको कमजोरी हो । अर्को भनेको सामाजिक तथा नितीगत सुधार हो जसका कारण भएका स्रोत र साधनको प्रभावकारी तथा उत्पादनमूलक प्रयोग होओस् । कसैले मुलुकभित्रै लगानी गरेर व्यवसाय गर्न चाहन्छ भने उसलाई आफूले लगानी गरेकोमा गल्ती गरेको महशूस नहुने कुराको ग्यारेन्टी सरकारले लिनुपर्छ । यसले लगानीकर्तामा उत्सुकता बढाउँछ । लगानीको सुरक्षा र त्यसैबाट आफ्नो समृद्धि हुने हुँदा लगानीकर्ता उत्साहित हुन्छन् र यो मुलुकको समृद्धिका लागि सबैभन्दा जरुरी हुन्छ । यसका साथै, मुलुक राजनितीक तथा नीतिगत रुपमा स्थिर हुनु जरुरी हुन्छ । शासक नै पिच्छे नीतिहरु परिवर्तन भइरहँदा व्यवसायहरुमा असर पर्ने हुन्छ । त्यसमाथि, स्वदेशी स्रोत र साधनको प्रायेग गरि स्वदेशी लगानीबाट नै सञ्चालन गरिएका व्यवसायहरुबाट मुलुकलाई ज्यादा फाइदा हुन्छ । संसारका विकसित मुलुकहरुको वास्तविक एजेण्डा नै आफ्नो लगानी बाहिरिन नदिनु र विदेशी लगानी यथाशक्य बढी भित्र्याउनु नै हो । यीनै दुई नीतिलाई पछ्याउँदै आज हाम्रो छिमेकी मुलुक चिन विश्वकै समृद्ध मुलुकका रुपमा उभिएको छ । चिन कसरी सफल मुलुक बन्यो भनेर जान्नका लागि सुरुमा चिनले यी नितीहरुलाई कसरी व्यवहारमा ल्यायो भनेर जान्नु जरुरी हुन्छ ।
कम्युनिष्ट शासनपछिको आर्थिक कायापलट
चिनमा कम्युनिष्ट शासन छ । सन् १९४९ देखि चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले चिनमा शासन गरिरहेको छ । संसारकै सबैभन्दा ठूलो पार्टी समेत रहेको चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीमा ८६ मिलियन सदस्य रहेको दाबी गरिन्छ । कम्युनिष्ट शासनको सुरुमा चिन राजनितीक रुपबाट एकदमै अस्थिर थियो । कम्युनिष्ट शासनले मुलुकको विकास तथा जनताको समृद्धि हुन नसक्ने भन्दै अन्य विकसित राष्ट्रहरु चिनीयाँ शासनलाई हाँसोमा उडाउँथे । अहिले कम्युनिष्ट शासनले नै चिनलाई विकसित बनाएको कुरालाई नकार्न सकिँदैन । यति मात्रै नभएर चिनले अन्तर्रा्ष्ट्रिय रुपमा विस्तार गरेको सम्बन्धले पनि चिनलाई समृद्ध बन्नमा योगदान पुर्याएको छ । साथै, चिन अन्य देशहरुको आर्थिक विकासबाट पाठ सिकेर अघि बढेको छ । अहिले चिन विश्वकै दोस्रो ठूलो अर्थतन्त्र भएको मुलुकको रुपमा स्थापित छ भने २०२० सम्ममा अमेरिकालाई उछिन्दै पहिलो नम्बरमा आउने दक्षता चिनसँग छ ।
अजष्लब जयगकष्लनचिनमा कम्युनिष्ट शासन सुरु भएको ३० वर्षसम्म १० प्रतिशत आर्थिक वृद्धिदर कायम रह्यो । सन् २००८ मा विश्व नै आर्थिक मन्दीतिर गएपछि चिनको अर्थतन्त्र पनि प्रभावित नभइ रहन सकेन । यद्यपि, चिनको आर्थिक वृद्धिदर ७–८ प्रतिशतको बीचमा नै रह्यो जुन अरु विकसित मुलुकहरुको भन्दा बढी थियो । सन् २००७ देखि २०१२ सम्ममा चिनको कुल गार्हस्थ उत्पादन ६० प्रतिशतले बढ्यो जब युरोपेली संघ र अमेरिकाको ३ प्रतिशतले मात्र बढेको थियो भने आयरल्याण्ड, ग्रीस, स्पेन लगायतको कुल गार्हस्थ उत्पादन घाटामा थियो ।
विश्वयुद्धले सिकाएको पाठ
१९ औँ शताब्दीमा अमेरिका युरोप लगायतका मुलुकमा औद्योगिक क्रान्ति भइरहँदा चिनसँग सो क्षमता थिएन । यद्यपि, कृषि उत्पादनको विस्तारबाट नै चिनले समृद्धितर्फको बाटो पहिल्याएको थियो । यससँगै, चिनले आफूसँग भएको औद्योगिक क्षमताको पहिचान गर्न सक्यो । चिनको वृहत जनसंख्याका कारण युरोपकोभनदा बढी उत्पादन चिनले गर्यो । पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात भने चिनले बल्लतल्ल उठाएको अर्थतन्त्र खस्कियो । अर्थतन्त्रको विकास रोकियो । २० औँ शताब्दीसम्म आइपुग्दा चिन विश्वकै गरीब मुलुकका रुपमा चिनियो । त्यतिबेलासम्म विश्वयुद्धले तहसनहस जापानजस्तो मुलुकसमेत निकै माथि उठिसकेको थियो । तात्कालीन मन्चु शासन असफल सावित भएसँगै १९२५ र १९३९ का बीच चियाङ काइसेककको राष्ट्रिय शासनले विभिन्न एजेण्डाका साथमा अघि सर्यो तर पनि सफलता पाउन सकेनन् । १९२० र १९३० को दशकमा देश अझै खस्कियो समपूर्ण शक्ति आफ्नो हातमा भएर पनि चियाङको कालमा कुनै प्रगति हुन सकेन ।
आर्थिक कायपलट स् सन् १९४९ देखि १९७८
सन् १९५० देखि १९७८ बीचको छोटो समयमा चिनको अर्थतन्त्रमा यसरी कायापलट भयो कि चिन विश्वकै समृद्धशाली मुलुकमध्येको एकका रुपमा उभियो । सन् १९४९ मा चियाङ पक्षलाई हराउँदै जब कम्युनिष्ट पार्टी मुलुकमा एकलौटी शासन सुरु गर्यो, मुलुक औद्योगिक विकासका दृष्टिले निकै पछाडि थियो । विश्वकै जनसंख्याको ३० प्रतिशत जनसंख्या चिनमा थियो, जसमध्ये पनि प्रायः जनसंख्या स्वास्थ्य, शिक्षा र आर्थिक अवस्थाका हिसाबले निकै दुर्बल थिए । यस्ता जनसंख्यालाई लिएर मुलुकको समृद्धिको बाटो तय गर्नु कुनै पनि शासकको लागि सहज थिएन । औसत मृत्युद् झण्डै १५ प्रतिशत थियो भने साक्षरता प्रतिशत मुस्किलले २० प्रतिशत थियो । शैक्षिक प्रणाली पनि प्रभावकारी नहुँदा भएका शिक्षित पनि दक्ष थिएनन् । त्यसमाथि पनि विद्यमान ठूला भनिएका लगानीकर्ता तथा पुँजीपतिहरु सबै चियाङको भ्रष्ट नितीलाई साथ दिइरहेका थिए । यस्तो अवस्थामा लामो समयसम्म चिनले न त अन्तर्रा्ष्ट्रिय बजारमा आफूलाई फैलाउन सक्यो न त अन्तर्रा्ष्ट्रिय सहयोग तथा लगानी नै भित्राउन सक्यो । सन् १९४९ पश्चात्, अघिल्लो शासनले हत्याएका राष्ट्रिय स्रोतहरु फिर्ता ल्याउने प्रक्रिया सुरु भयो । युएसएसआरको मोडेलबाट प्रभावित भएर राज्यले राज्यभित्र सञ्चालित आर्थिक क्षेत्रहरुबाट पैसा उठाउन थाल्यो । त्यसपछि नयाँ शासनले उद्योगलाई मुलुकभर विस्तार गर्यो, आर्थिक एजेण्डाहरु बनायो र अन्तर्रा्ष्ट्रिय व्यापारमा आफूलाई विस्तार गर्यो । त्यपछि प्रतिवर्ष ११.५ प्रतिशतका दरले मुलुकको औद्योगिक उत्पादनमा वृद्धि देखियो । १९५२ देखि १९७८ सम्म यो क्रम जारी रह्यो । त्यसबीचमा क्याटेस्ट्रोफिक क्याम्पेनका कारण मुलुकमा संकट देखापर्यो, सन् १९५८ देखि १९६१ भित्रमा ३ करोडभन्दा बढी जनता भोकमरीका कारण मृत्युका मुखमा पुगे । चिनका उद्योगहरुको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा योगदान १८ प्रतिशतबाट बढेर ४४ प्रतिशत पुग्यो । यसरी चिनले कुनै राष्ट्रले धेरै वर्षमा समेत हासिल गर्न नसकेको आर्थिक क्रान्ति छोटो समयमा नै गरेर देखायो ।
मुलुकमा खड्किहेको गरीबीको समस्याका बाबजुद पनि चिन आर्थिक रुपमा सबल बन्यो । मुलुकका ग्रामीण क्षेत्रले पनि मुलुकको कायापलटमा योगदान पुर्याए । ग्रामीण क्षेत्रमा जग्गा हातमा लिएर बसेका जमीनदारहरुलाई एकीकृत गरेर उनीहरुलाई कृषि समुदायका रुपमा परिणत गरियो । यसो गर्दा, विभिन्न प्राविधिक विकास, कृषि उत्पादनको व्यवसायीकरण लगायतमा ठूलो मद्धत मिल्यो । त्यपछि पनि राज्यले हरित क्रान्तिको अवधारणामार्फत कृषिबाट पनि मुलुकलाई माथि लैजाने नीति अवलम्बन गर्यो । सन् १९५० मा राज्यले विभिन्न अनुसन्धान सुरु गर्यो, सन् १९६१ मा हाइब्रिड बीउको आविष्कार गर्यो, जसको प्रायेग ९० प्रतिशत कृषकले गरे । त्यस्तै, सन् १९७४ मा चिनले नै उच्च कोटीको धानको बीउको विकास गर्यो । यसअघि, १९७३ को सुरुमै चिनले नाइट्रोजन फर्टिलाइजर इन्डस्ट्रीको स्थापना गरिसकेको थियो ।
यो अवधिमा चिनले हासिल गरेको प्रगति साँच्चै नै प्रभावकारी छ । यस अवधिमा मुलुकको कुल गार्हस्थ उत्पादन ४ प्रतिशत बाट बढेर ६ प्रतिशत पुग्यो । औसत आयु सन् १९५० सम्म पुरुषको ४२ वर्ष र महिलाको ४५.६ वर्ष रहेकोमा सन् १९८२ मा आइपुग्दा क्रमशः ६६.४ र ६९.४ वर्ष पुग्यो । त्यस्तै, निरक्षरता ८० प्रतिशतबाट १६.४ प्रतिशतमा झर्यो । माओवादी शासन क्रुर मानिएपनि वास्तवले जनताको लागि यस शासने धेरै योगदान पुर्यायो, स्वास्थ्य, शिक्षा र आवासमा सबै जनताको पहुँच विस्तार यसै शासनले गर्यो ।
सन् १९७८ देखि २०१२ स् आर्थिक पुनर्संरचनादेखि स्वतन्त्रतासम्म
सन् १९७८ मा कम्युनिष्ट शासन आर्थिक पुनर्संरचनातर्फ अघि बढ्यो जसले स्वतन्त्रतातर्फ मुलुकलाई डोर्यायो । पुनर्संरचनाका परिवर्ततहरु एकदमै सामान्य खालका थिए । जस्तै, माओवादसँग मिल्ने गरि झण्डाको रङलाई रातो बनाइयो । त्यो समयमा पुनर्संरचनालाई त्यत्ति महत्वका साथ हेरिएन । सन् १९७६ मा माओको मृत्युसँगै मुलुकले आफूले अन्तर्रा्ष्ट्रिय बजारबाट बाहिरिएको पायो । १९७८ देखि १९८४ सम्म कृषिको एकीकरणलाई हटाइयो । सन् १९७९ मा मुलुकको दक्षिणी भागमा चारवटा विशेष क्षेत्र बनाइयो । यी स्वतन्त्र बजार क्षेत्रमा पूर्वाधार तथा अन्तर्रा्ष्ट्रिय पुँजीलाई स्थान दिइयो । त्यतिबेला संसारभर आफ्नो क्रियाकलाप फैलाउने अभियानमा रहेको बेलायतको धयान खिच्न चिनले विशेष जोड दियो । चार विशिष्ट क्षेत्र घोषणाको अवधारणले सफलता हात पारेसँगै सन् १९८४ मा मुलुकले खुला लगानी सहरको अवधारणा ल्यायो जसअन्तर्गत पश्चिमा कम्पनिहरुलाई मुलुकभर आफैँ विस्तार हुन सक्ने स्वतन्त्रता दिइयो । विशेषतः संघाईजस्ता सहरमा यो अवधारणा लागू गरियो । सन् १९९२ सम्ममा यस अवधारणबाट मुलुकले निकै फाइदा लियो, निकै लगानी भित्र्यायो । याङ्ज उपत्यका पूर्ण रुपमा अन्तर्रा्ष्ट्रिय लगानीका लागि खुला गरिएको थियो । फलस्वरुप, छोटो समयमा नै चिनियाँ कम्पनिहरुले अन्तर्रा्ष्ट्रिय रुपमा आफूलाई विस्तार गरे भने अन्तर्रा्ष्ट्रिय कम्पनिहरुको लगानी भित्रिने क्रम बढ्न थाल्यो ।
हाल चिनमा कम्युनिष्ट शासन भएर पनि त्यहाँका जनताले क्रुर शासन सहनुपरेको छैन । जनतालाई स्तन्त्र अधिकार दिइएको छ । विकासका हिसाबले हरेका कुरामा विश्वका सबै मुलुकलाई उछिन्दै अगाडि बढिरहेको छ । नयाँ नयाँ विकास, आविष्कारका हिसाबमा चिन नै अगाडि छ । बजार विस्तारको हकमा पनि अन्तर्रा्ष्ट्रिय बजारमा चिनको ठूलो पहुँच भइसकेको छ । हरेक क्षेत्रमा चिन आफैँमा सक्षम र आत्मनिर्भर मुलुकको रुपमा विकसित भइसकेको छ ।
